ലളിതം മോഹനം മൻമോഹൻ

കു​ടും​ബ​ത്തെ ഭ​ര​ണ​ത്തി​ന്റെ സു​വ​ർ​ണ വെ​ളി​ച്ച​ത്തി​ന്റെ ഗു​ണ​ഭോ​ക്​​താ​വാ​ക്കാ​തി​രി​ക്കാ​ൻ മ​ൻ​മോ​ഹ​ന്​ ജാ​ഗ്ര​ത​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. മൂ​ന്ന്​ പെ​ൺ​മ​ക്ക​ളെ​യും അ​ദ്ദേ​ഹം അ​ങ്ങ​നെ​ത​ന്നെ പ​രി​ശീ​ലി​പ്പി​ച്ചു. ആ​ക്രോ​ശ​ങ്ങ​ളു​ടെ ത​ട്ടു​പൊ​ളി​പ്പ​ൻ നാ​ട​ക​മാ​യി മാ​റി​യ രാ​ഷ്​​ട്രീ​യ​ത്തി​ൽ തീ​ർ​ച്ച​യാ​യും വേ​റി​​ട്ടൊ​രു മു​ഖ​മാ​യി​രു​ന്നു മ​ൻ​മോ​ഹ​ൻ സി​ങ്ങി​​ന്റേതെ​ന്ന്​ എ​തി​രാ​ളി​ക​ൾ​ക്കു​പോ​ലും സ​മ്മ​തി​ക്കാ​തി​രി​ക്കാ​നാ​വി​ല്ല.

59 വയസ്സുവരെ രാഷ്​ട്രീയത്തെക്കുറിച്ച്​ പ്രായോഗികമായി ചിന്തിക്കുകപോലും ചെയ്യാതിരുന്നൊരാൾ ഇന്ത്യയുടെ പ്രധാനമന്ത്രിപദത്തിൽ തുടർച്ചയായി രണ്ടുവട്ടം ഇരുന്നു എന്നത്​ ചരിത്രമാകേണ്ടതാണ്​. എന്നാൽ, അതി​െൻറ ​പേരിലായിരിക്കില്ല മൻമോഹൻ സിങ്ങിനെ ചരിത്രം ഓർമിക്കുക. നവ സാമ്പത്തിക നയങ്ങളുടെ വാതിലുകൾ ഇന്ത്യക്കാർക്കു മുന്നിൽ തുറന്നുപിടിച്ചയാൾ എന്ന നിലയിലാവും. ആ നയങ്ങളുടെ ചുരുക്കപ്പേരായ ‘മൻമോഹനോമിക്​സി’​െൻറ പേരിൽതന്നെ. പ്രധാനമന്ത്രിയായിരുന്നപ്പോൾപോലും ധനമന്ത്രിയായിരുന്നൊരാൾ എന്നും അതിനർഥമുണ്ട്​.

കേംബ്രി​ജും ഓക്​സ്​ഫഡും പോലുള്ള ലോകോത്തര സർവകലാശാലകളിൽനിന്ന്​ പഠിച്ച സാമ്പത്തിക ശാസ്​ത്രങ്ങൾ പുതിയ ​ലോക സാഹചര്യത്തിൽ ഇന്ത്യൻ ജനതയിൽ പ്രയോഗിക്കുമ്പോൾ എതിർത്തും അനുകൂലിച്ചും അഭിപ്രായങ്ങൾ ഉയർന്നിട്ടുണ്ട്​. പ്രായോഗിക രാഷ്​ട്രീയത്തി​െൻറ സൂത്രവാക്യങ്ങളായിരുന്നില്ല മൻമോഹന്​ പ്രധാനം, സാമ്പത്തികശാസ്​ത്രത്തി​െൻറ കണക്കുകളായിരുന്നു. ഇന്ത്യയു​ടെ കരുതൽ സ്വർണനിക്ഷേപംപോലും പണയത്തിലായ കാലത്തിനുശേഷം സാമ്പത്തിക രംഗം പിടിച്ചുനിന്നത്​ മ​ൻമോഹണോമിക്​സി​െൻറ മികവുകൊണ്ടാണ്​ എന്ന്​ സാമ്പത്തിക വിശാരദന്മാർ നിരീക്ഷിക്കുന്നുണ്ട്​. അതേസമയം, രാജ്യത്തി​െൻറ സാമ്പത്തിക സ്വാശ്രയത്വം അടിയറവെച്ചതും കോർപറേറ്റ്​ വാഴ്​ചക്ക്​ പരവതാനി വിരിച്ചതും മൻമോഹൻ തന്നെയാണെന്ന രൂക്ഷമായ വിമർശനവുമുണ്ട്​. ദുർബലനായ പ്രധാനമന്ത്രി എന്ന ആക്ഷേപത്തിനുപോലും അദ്ദേഹം ഇരയായിട്ടുണ്ട്​. പക്ഷേ, രാജ്യം സാമ്പത്തിക തകർച്ചയെ നേരിടുന്ന വർത്തമാന സാഹചര്യത്തിൽ പലവട്ടം ഉയർന്നുകേൾക്കുന്നതും മൻമോഹൻ സിങ്​ എന്ന പേരുതന്നെയാണ്​.

തോൽക്കാത്ത വിദ്യാർഥി

ജീവിതത്തിൽ ആദ്യമായി നേരിട്ട തെരഞ്ഞെടുപ്പ്​ പരീക്ഷണത്തിൽ തോറ്റുപോയെങ്കിലും പഠനകാലത്ത്​ എല്ലാ പരീക്ഷകളിലും ഉന്നതമായ വിജയം കൈവരിച്ച വിദ്യാർഥിയായിരുന്നു മൻമോഹൻ സിങ്​. 1932 സെപ്റ്റംബർ 26ന് അവിഭക്​ത പഞ്ചാബിലെ ഝലം ജില്ലയിലെ ഗാഹിൽ ജനിച്ച മൻമോഹൻ സിങ്ങി​െൻറ കുടുംബം വിഭജനത്തിനുശേഷം അമൃത്​സറിലേക്ക്​ കുടിയേറിയതാണ്​. ഉണങ്ങിയ പഴങ്ങളുടെ വ്യാപാരിയായിരുന്ന പിതാവ്​ ഗുർമുഖ് സിങ്ങി​ന്​ പഠിക്കാൻ മിടുക്കനായ മകനിൽ വലിയ പ്രതീക്ഷകളുണ്ടായിരുന്നു. ആ പ്രതീക്ഷ മൻമോഹൻ ഒരിക്കലും തെറ്റിച്ചുമില്ല. ഫീസ്​ നൽകാൻ പണമില്ലാത്തതിനാൽ ഒരു വർഷം കോളജ്​ പഠനം മുടങ്ങിയയാൾ ഇന്ത്യയുടെ ധനകാര്യമന്ത്രിയും പ്രധാനമന്ത്രിയുമായി എന്നത്​ ചരിത്രം. ഉയർന്ന മാർക്കി​​െൻറ റിസൽട്ടുമായി ഒരിക്കൽ മകൻ വന്നുകയറിയപ്പോൾ ഗുർമുഖ്​ സിങ്​ പറഞ്ഞുവത്രെ, ‘നീ ഒരുനാൾ ഈ രാജ്യത്തി​െൻറ പ്രധാനമന്ത്രിയാകുമെന്ന്​.’ 72ാമത്തെ വയസ്സിൽ മൻമോഹൻ അച്ഛ​െൻറ സ്വപ്​നം പൂവണിയിച്ചു.

ചെറുപ്പത്തിൽതന്നെ മാതാവ്​ അമൃത്​കൗർ മരണപ്പെട്ട മൻമോഹനെ വളർത്തിയത്​ പിതാവി​െൻറ അമ്മയായിരുന്നു. സ്​കൂൾ വിദ്യാഭ്യാസം സ്​കോളർഷിപ്പുകളോടെ പൂർത്തിയാക്കിയ അദ്ദേഹം പഞ്ചാബ്​ സർവകലാശാലയിൽനിന്ന്​ ഇക്കണോമിക്​സിൽ 1952ൽ ബിരുദവും ’54ൽ ബിരുദാനന്തര ബിരുദവും നേടിയത്​ ഒന്നാം റാ​ങ്കോടെയായിരുന്നു. പിഎച്ച്​​.ഡി പഠനത്തിനായി ബ്രിട്ടനിലെ കേംബ്രി​ജിലേക്കാണ്​ ​അദ്ദേഹം പോയത്​. സെൻറ്​ ജോൺസ്​ കോളജിൽനിന്ന്​ മികച്ച പ്രകടനത്തിനുള്ള റൈറ്റേഴ്​സ്​ പുരസ്​കാരത്തോടെ സാമ്പത്തിക ശാസ്​ത്രത്തിൽ ഡോക്​ടറേറ്റ്​ നേടി ആ മിടുക്കനായ വിദ്യാർഥി.

തിരി​ച്ചെത്തിയ മൻമോഹൻ പഞ്ചാബ്​ സർവകലാശാലയിൽ അധ്യാപകനായി. ആ ജോലിയിൽ തളഞ്ഞുനിൽക്കാൻ അദ്ദേഹത്തിനാവുമായിരുന്നില്ല. 1960ൽ വീണ്ടും പഠനത്തിനായി ​വെച്ചുപിടിച്ചത്​ ബ്രിട്ടനിലെ ഓക്​സ്ഫഡ്​ സർവകലാശാലയിലേക്കായിരുന്നു. പഠനത്തിലെ ​ത​െൻറ മിടുക്ക്​ അവിടെയും അദ്ദേഹം കാഴ്​ചവെച്ചു. മികച്ച വിദ്യാർഥിക്കുള്ള ആഡംസ്​മിത്ത്​ പുരസ്​കാരത്തോടെ ഡി.ഫിൽ കോഴ്​സ്​ പാസായി നാട്ടിലേക്ക്​ മടങ്ങിയെത്തിയ ​അദ്ദേഹം പഞ്ചാബ്​ സർവകലാശാലയിൽ പ്രഫസറായി ചേരുന്നത്​ 33ാമത്തെ വയസ്സിലായിരുന്നു. സർവകലാശാലയിൽ നിന്നെടുത്ത വായ്​പ തിരിച്ചട​ക്കാൻ കഴിയാത്തതിനാൽ നിർബന്ധിത സേവനം അനുഷ്​ഠിക്കേണ്ടിവന്നിട്ടുമുണ്ട്​ മൻമോഹന്​. അതിനിടയിൽ ഗുർശരൺ കൗറിനെ വിവാഹവും കഴിച്ചു. മൂന്നു പെൺകുട്ടികളുമുണ്ടായി.

ഔദ്യോഗിക മികവ്​

വികസ്വര രാജ്യങ്ങളിലെ കച്ചവടവും നിക്ഷേപവും വികസിപ്പിക്കുന്നതിനായി യു.എന്നിനു കീഴിൽ പ്രവർത്തിച്ചിരുന്ന വിഭാഗമാണ്​ യുനൈറ്റഡ് നേഷൻസ് കോൺഫറൻസ് ഓൺ ട്രേഡ് ആൻഡ്​ ​െഡവലപ്​മെൻറ്​​ (UNCTAD). 1966 ൽ യു.എൻ സി.ടി.എ.ഡിയിൽ ഇക്കണോമിക്സ് ഓഫിസറായി മൻമോഹൻ ജോലിയിൽ പ്രവേശിച്ചു. ന്യൂയോർക്കിലായിരുന്നു ജോലി. അന്താരാഷ്​ട്ര വ്യാപാരമേഖലയിൽ വരാനിരുന്ന മാറ്റങ്ങളെക്കുറിച്ച്​ മുന്നറിവ്​ അദ്ദേഹത്തിനു ലഭിച്ചത്​ ഇവിടെ നിന്നായിരുന്നു.

മൂന്നു വർഷത്തിനുശേഷം ഇന്ത്യയിൽ 1969 ൽ ന്യൂയോർക്കിൽ നിന്നും തിരിച്ചെത്തിയ സിങ് ഡൽഹി സ്കൂൾ ഓഫ് ഇക്കണോമിക്സിൽ പ്രഫസറായി അധ്യാപകവൃത്തി പുനരാരംഭിച്ചു. അപ്പോഴേക്കും സാമ്പത്തികശാസ്​ത്രത്തിൽ അദ്ദേഹത്തിനുള്ള മിടുക്ക്​ ശ്രദ്ധിക്കപ്പെട്ടുകഴിഞ്ഞിരുന്നു. അതി​െൻറ ഫലമായിരുന്നു 1971ൽ കേന്ദ്ര ഗതാഗത മന്ത്രാലയത്തിൽ സാമ്പത്തിക ഉപദേഷ്​ടാവായി നിയമിതനായത്​. ഇന്ദിരാഗാന്ധിയുടെ കാലമാണത്​. വൈകാതെ ധനകാര്യവകുപ്പിൽ മുഖ്യ ഉപദേഷ്​ടാവായി. ഓരോ അവസരങ്ങളിലും ത​െൻറ മിടുക്ക്​ മൻമോഹനു മുന്നിൽ കൂടുതൽ ഉയർന്ന പടവുകൾ തീർത്തുകൊണ്ടിരുന്നു. 1980-1982 കാലത്ത് ആസൂത്രണവകുപ്പി​െൻറ തലവനാകാനും ​അദ്ദേഹത്തിനായി. ’82ൽ പ്രണബ്​ മുഖർജി ധനമന്ത്രിയായിരിക്കെയാണ്​ മൻമോഹനെ റിസർവ്​ ബാങ്കി​െൻറ ഗവർണറായി നിയോഗിച്ചത്​. ഫീസടക്കാൻ പണമില്ലാത്തതിനാൽ ഒരു വർഷത്തെ പഠനം മുടങ്ങിയയാൾ അങ്ങനെ ഇന്ത്യൻ കറൻസിയിൽ സ്വന്തം കൈയൊപ്പു പതിപ്പിച്ചു.

രാജീവ്​ഗാന്ധി പ്രധാനമന്ത്രിയായിരിക്കെയാണ്​ 1985 മുതൽ 87 കാലഘട്ടത്തിൽ ആസൂത്രണ കമീഷൻ ഉപാധ്യക്ഷനായി സിങ്ങിനെ നിയമിച്ചത്​. സാം പിത്രോദയിൽ നിന്നായിരുന്നു മൻമോഹനെ കുറിച്ച്​ രാജീവ്​ഗാന്ധി അറിയുന്നത്​. തൊട്ടുടൻ രാജീവ്​ ഗാന്ധി മൻമോഹനെ അയച്ചത്​ ജനീവയിലേക്കായിരുന്നു. സൗത്ത്​​ കമീഷ​െൻറ ആദ്യത്തെ സെക്രട്ടറി ജനറലായി, ഇന്ത്യൻ പ്രതിനിധിയായിട്ടായിരുന്നു നിയമനം. താൻസനിയയുടെ മുൻ പ്രധാനമന്ത്രിയും സോഷ്യലിസ്​റ്റുമായ ജൂലിയസ്​ നെരേരയായിരുന്നു അധ്യക്ഷൻ. ​അദ്ദേഹത്തിനൊപ്പമുള്ള പ്രവർത്തനം ത​െൻറ കാഴ്​ചപ്പാടുകളിൽ മാറ്റമുണ്ടാക്കി​യെന്ന്​ മൻമോഹൻ തന്നെ പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്​. ജനീവയിൽ നിന്നും മടങ്ങിയെത്തുമ്പോൾ പ്രധാനമന്ത്രി വി.പി. സിങ്ങായിരുന്നു. ത​െൻറ മുഖ്യ സാമ്പത്തിക ഉപദേഷ്​ടാവായി അദ്ദേഹം മൻമോഹനെ നിയമിച്ചു. 1991 ൽ യൂനിയൻ പബ്ലിക് സർവിസ് കമീഷ​െൻറ ചെയർമാനായി. പിന്നീട്​ യു.ജി.സി ചെയർമാനുമായി.

പാതിരാത്രിയിലൊരു മന്ത്രി കസേര

1991 ജൂണിലെ ഒരു പാതിരാത്രി....

വാതിലിൽ മുട്ടുന്നതു കേട്ട്​ ചെന്ന മൻമോഹൻ സിങ്​ കണ്ടത്​ പ്രധാനമന്ത്രി പി.വി. നരസിംഹ റാവുവി​​െൻറ ഉപദേഷ്​ടാവായ മലയാളി ഡോ. പി.സി. അലക്​സാണ്ടറെ. പ്രധാനമന്ത്രിയുടെ സന്ദേശവുമായാണ്​ അലക്​സാണ്ടർ വന്നിരിക്കുന്നത്​. ഒറ്റ ഡിമാൻറ്​. ഇന്ത്യയുടെ ധനകാര്യമന്ത്രി ആവണം. യു.ജി.സി ചെയർമാൻ പദവിയിൽ ഒതുങ്ങിയിരുന്ന മൻമോഹൻ ഇന്ത്യയുടെ ധനമന്ത്രിയാവുന്നത്​ ആ ആകസ്​മികതയിലാണ്​. ശ്രീപെരുമ്പത്തൂരിൽ ബോംബ്​ സ്​ഫോടനത്തിൽ കൊല്ലപ്പെടുന്നതിനു മുമ്പ്​ രാജീവ്​ഗാന്ധി നരസിംഹ റാവുവിനോട്​ മൻമോഹൻ സിങ്ങി​െൻറ കാര്യം പറഞ്ഞിരുന്നു. ആ വാക്കുകളിൽ നിന്നായിരുന്നു റാവു ധനമ​ന്ത്രിയായി മൻമോഹനെ തിരഞ്ഞെത്തിയത്​. അസമിൽനിന്നും രാജ്യസഭാംഗമാക്കിയായിരുന്നു മൻമോഹ​െൻറ മന്ത്രിസ്​ഥാനത്തെ റാവു പരിരക്ഷിച്ചത്​.

1991 മുതൽ ’96 വരെയുള്ള ആ വർഷങ്ങൾ ഇന്ത്യൻ സമ്പദ്​ഘട​നയെ അടിമുടി മാറ്റിപ്പണിത കാലമായിരുന്നു. ഗാട്ട്​ കരാറും സാമ്പത്തിക ഉദാരീകരണവും വിദേശ നിക്ഷേപങ്ങളിലെ നിയന്ത്രണം എടുത്തുകളഞ്ഞതും അടക്കമുള്ള വൻ സാമ്പത്തിക പരിഷ്​കാരങ്ങളുടെ കാലം. നെഹ്​റുവി​​െൻറ സോഷ്യലിസ്​റ്റ്​ ക്ഷേമരാഷ്​ട്ര സങ്കൽപത്തിൽനിന്നും കോർപറേറ്റ്​ രാഷ്​ട്ര ഘടനയിലേക്കുള്ള പ്രവേശനോത്സവം കൂടിയായിരുന്നു അത്​.

ഓർക്കാപ്പുറത്തൊരു​ പ്രധാനമന്ത്രി

ചരിത്രത്തിലാദ്യമായി ഒരു വിദേശവനിത ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമന്ത്രി​യായേക്കുമെന്ന അഭ്യൂഹം ഡൽഹിയിലെ കാറ്റിൽ അലയടിച്ചത്​ 2004ലായിരുന്നു. സോണിയ ഗാന്ധി പ്രധാനമന്ത്രിയാകുന്നതിനെതിരെ പാർട്ടിക്കകത്തും പുറത്തും പ്രതിഷേധങ്ങൾ ശക്​തമാകുന്ന കാലം. പ്രതിപക്ഷം സോണിയയുടെ വിദേശസ്വത്വം ചോദ്യം ചെയ്യുന്ന ആ കാലത്ത്​ എല്ലാവരെയും അമ്പരപ്പിച്ചുകൊണ്ട്​ സോണിയ പ്രധാനമന്ത്രി കസേരയിലേക്ക്​ വിളിച്ചിരുത്തിയത്​ മൻമോഹൻ സിങ്ങിനെയാണ്​. സ്വന്തം ഭാര്യപോലും ടെലിവിഷനിലൂടെയാണ്​ പ്രധാനമന്ത്രിയായി നിയോഗിച്ച വിവരമറിഞ്ഞതത്രെ. അത്രയും ആകസ്​മികതകളായിരുന്നു മൻമോഹ​െൻറ ആ സ്​ഥാനാരോഹണത്തിൽ.

2009ലും മൻമോഹൻ തുടർച്ചയായി രണ്ടാംവട്ടവും പ്രധാനമന്ത്രി കസേരയിലേറിയത്​ സോണിയയുടെ വിശ്വസ്​തൻ എന്ന മേൽവിലാസത്തിലായിരുന്നു. ധനമന്ത്രിയായി തുടങ്ങിവെച്ച പരിഷ്​കാരങ്ങളുടെ നടത്തിപ്പിലായിരുന്നു പ്രധാനമന്ത്രിയായപ്പോഴും മൻമോഹൻ ശ്രദ്ധ പുലർത്തിയത്​. മൊത്ത ആഭ്യന്തര ഉൽപാദനത്തിൽ (ജി.ഡി.പി) വളർച്ച നേടാൻ ആ പരിഷ്​കാരങ്ങൾക്ക്​ കഴിഞ്ഞതായി കണക്കുകൾ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. മധ്യവർഗ സമൂഹത്തി​െൻറ പെ​ട്ടെന്നുള്ള വളർച്ചയും നേട്ടമായി എടുത്തു പറയുന്നുണ്ട്​. ദേശീയ ഗ്രാമീണ ആരോഗ്യപദ്ധതി (എൻ.ആർ.എച്ച്​​.എം), വിവരാവകാശ നിയമം, ഗ്രാമീണ തൊഴിലുറപ്പ്​ പദ്ധതി, വിദ്യാഭ്യാസ അവകാശ നിയമം തുടങ്ങിയവയൊക്കെ അദ്ദേഹത്തി​െൻറ നേട്ടങ്ങളായി എഴുതപ്പെട്ടവയാണ്.

നിസ്സംഗതയുടെ മുഖച്ചിത്രം

പരിഷ്​കാരങ്ങൾക്കൊപ്പം വിവാദങ്ങളുടെയും കാലം കൂടിയായിരുന്നു മൻമോഹൻ സിങ്ങി​െൻറ ഭരണകാലം. പക്ഷേ, എല്ലാ വിമർശനങ്ങളെയും അദ്ദേഹം സ്വീകരിച്ചത്​ ജന്മസിദ്ധമായ നിസ്സംഗതയോടെയായിരുന്നു. പെ​ട്രോൾ വില നിർണയാധികാരം എണ്ണ കമ്പനികൾക്ക്​ വിട്ടുനൽകിയതിനെതിരായ പ്രതിഷേധത്തെയും അദ്ദേഹം നേരിട്ടത്ത്​ വൈകാരികമായല്ല, തികച്ചും നിസ്സംഗമായായിരുന്നു. സ്വകാര്യ കുത്തകകൾക്ക്​ അർമാദിക്കാൻ സാമ്പത്തിക രംഗം തുറന്നിട്ടതിനെതിരെ അമർത്യ സെൻ അടക്കമുള്ള സാമ്പത്തിക ശാസ്​ത്രജ്​ഞൻമാർ ഉയർത്തിയ വിമർശനംപോലും മൻമോഹൻ ചെവിക്കൊണ്ടില്ല.

ആധാർ വ്യക്​തിയുടെ സ്വകാര്യതയിലേക്ക്​ കടന്നുകയറുന്നതിനെതിരെ അടക്കമുള്ള വിഷയങ്ങളടക്കം പാർലമെൻറിൽ ഉയർന്ന എല്ലാ വിമർശനങ്ങളെയും നിസ്സംഗമായി തന്നെ നേരിട്ടു. എപ്പോഴും മുഖത്ത്​ തറപ്പിച്ചു നിർത്തിയ ആ നിസ്സംഗതയായിരുന്നു മൻമോഹ​െൻറ സ്​ഥായീഭാവം. കർഷക ആത്​മഹത്യകൾ പെരുകുന്നതും ന്യൂനപക്ഷങ്ങളെ കരിനിയമങ്ങൾകൊണ്ട്​ വേട്ടയാടിയപ്പോഴുമെല്ലാം ആ നിസ്സംഗതയായിരുന്നു മൻമോഹ​െൻറ മുഖച്ചിത്രം. ആണവ കാരാറിനെതിരായ വിമർശനങ്ങളെയും അദ്ദേഹം നേരിട്ടത്​ അങ്ങനെതന്നെയായിരുന്നു.

ലളിതം മോഹനം

മൻമോഹൻ സിങ്​ അമിതമായി സംസാരിക്കാറില്ല. സ്വന്തമായി വാഹനമോ മൊബൈൽ ഫോണോ ഇ-മെയിൽ വിലാസം പോലുമോ ഇല്ല. വാക്കുകളിലെ മിതത്വം ജീവിതത്തിൽ ഉടനീളം പാലിച്ചിരുന്നു. സ്വന്തം മന്ത്രിസഭയിലെ പലരും അഴിമതിയാരോപണത്തിൽ കുടുങ്ങിയപ്പോഴും വ്യക്​തിപരമായി ‘മിസ്​റ്റർ ക്ലീൻ’ ആയിരിക്കുവാൻ അദ്ദേഹത്തിനു കഴിഞ്ഞിരുന്നു.

കുടുംബത്തെ ഭരണത്തി​െൻറ സുവർണ വെളിച്ചത്തി​െൻറ ഗുണഭോക്​താവാക്കാതിരിക്കാൻ മൻമോഹന്​ ജാഗ്രതയുണ്ടായിരുന്നു. മൂന്ന്​ പെൺമക്കളെയും അദ്ദേഹം അങ്ങനെതന്നെ പരിശീലിപ്പിച്ചു. ആക്രോശങ്ങളുടെ തട്ടുപൊളിപ്പൻ നാടകമായി മാറിയ രാഷ്​ട്രീയത്തിൽ തീർച്ചയായും വേറി​ട്ടൊരു മുഖമായിരുന്നു മൻമോഹൻ സിങ്ങി​​േൻറതെന്ന്​ എതിരാളികൾക്കുപോലും സമ്മതിക്കാതിരിക്കാനാവില്ല.