അറിയപ്പെടാത്ത സത്യജിത്ത്​​ റായ്​

നിരവധി ചരിത്രസംഭവങ്ങൾക്ക്​ സാക്ഷ്യം വഹിച്ച 1921 ഒരു മഹാപ്രതിഭയുടെ ജന്മവർഷം കൂടിയായിരുന്നു. പകരം വെക്കാനില്ലാത്ത വിഖ്യാത സംവിധായകൻ സത്യജിത്ത്​​ ​റായിയുടെ. മേയ്​ രണ്ടിന്​ അദ്ദേഹത്തിന്​ നൂറ്​ വയസ്സാവും. 1992 ഏപ്രിൽ 23ന്​ വിട്ടുപിരിയും വരെ അദ്ദേഹം കലകൊണ്ടും ജീവിതംകൊണ്ടും ലോകത്തെ വിസ്​മയിപ്പിച്ചു. ഏവരും സ്​നേഹപൂർവം മണിക്​ ദാ എന്ന്​ വിളിച്ചിരുന്ന അദ്ദേഹം മരണശേഷവും ഒരു വിസ്​മയം തന്നെ.

ആകാരഭംഗികൊണ്ടും ശബ്​ദഗാംഭീര്യം കൊണ്ടും പെരുമാറ്റത്തിലെ മാന്യത കൊണ്ടും ത​െൻറ ഗണത്തിലെ മറ്റുള്ളവരേക്കാൾ ഏറെ മുന്നിലുമായിരുന്നു. എന്നിട്ടും അദ്ദേഹത്തി​െൻറ വ്യക്തിജീവിതത്തെക്കുറിച്ച്​ വിശദമായ രചനകൾ അധികമൊന്നും ഉണ്ടായിട്ടില്ല. എന്താണതിന്​ കാരണം എന്നു ചോദിച്ചാൽ, ഒപ്പം പ്രവർത്തിച്ച സ്​ത്രീകളുമായി ചേർത്ത്​ അദ്ദേഹത്തി​െൻറ പേര്​ ഒരുതരത്തിലും ചർച്ച ചെയ്യപ്പെട്ടിട്ടില്ല എന്നതു തന്നെ.

അദ്ദേഹത്തി​െൻറ ദാമ്പത്യജീവിതം തികച്ചും സ​ന്തുഷ്​ടവും സംതൃപ്​തവുമായിരുന്നു. അമ്മാവ​െൻറ മകൾ ബിജോയയെ ആണ്​ റായ്​ വിവാഹം ചെയ്​തത്​. അവർ എല്ലാ അർഥത്തിലും സഹകാരികളും സഹചാരികളുമായിരുന്നു. പിതാവ്​ മരിക്കു​േമ്പാൾ കഷ്​ടിച്ച്​ രണ്ട്​ വയസ്സു മാത്രമായിരുന്നു കുഞ്ഞുറായ്​ക്ക്. അമ്മാവ​െൻറ കുടുംബത്തോടൊപ്പമായി അന്നു മുതൽ താമസം. ഒപ്പം കളിച്ചു വളർന്ന ബിജോയ പിൽക്കാലത്ത്​ ജീവിത സഖിയുമായി മാറി. സംഗീതത്തിലും സിനിമയിലും കഴിവും താൽപര്യവും ആവോളമുണ്ടായിരുന്ന അവർ ആദ്യകാലങ്ങളിൽ ബോംബെയിൽ ഹിന്ദി സിനിമാ മേഖലയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട്​ പ്രവർത്തിച്ചിരുന്നു. വിവാഹശേഷം​ അഭിനയജീവിതം അവസാനിപ്പിച്ച്​ റായിയെ സിനിമയിൽ സഹായിച്ചും പിന്തുണച്ചും നിലകൊണ്ടു. റായ്​ സിനിമകളിലൂടെ പ്രേക്ഷകരുടെ പ്രിയപ്പെട്ട അപുവായി മാറിയസുബിർ ബാനർജിയെ കണ്ടെത്തിയത്​ ബിജോയയാണ്, ത​െൻറ ആഭരണങ്ങൾ പണയംവെച്ച്​ ഭർത്താവി​െൻറ ആദ്യ സിനിമ പൂർത്തിയാക്കാൻ പണം സ്വരൂപിച്ചതും അവരാണെന്നത്​ അധികമാർക്കും അറിയാത്ത സത്യം.

നടിയും നിരൂപകയും ജവഹർലാൽ നെഹ്​റുവി​െൻറ ജീവചരിത്രകാരിയുമായ മേരി സേറ്റൻ തന്നെയാണ്​ 'പോട്രേയ്​റ്റ്​ ഓഫ്​ എ ഡയറക്​ടർ' എന്ന റായിയുടെ ജീവചരിത്രത്തി​െൻറയും രചയിതാവ്​. അതിലദ്ദേഹം പറയുന്നുണ്ട്​, ത​െൻറ തിരക്കഥകളുടെ ആദ്യവായനക്കാരിയായ ബിജോയയെക്കുറിച്ച്​. യുക്തിയധിഷ്​ഠിതമായതും ഒട്ടും മയമില്ലാത്തതുമായിരുന്നു അവരുടെ പ്രതികരണങ്ങൾ. ഏറെ ഗുണപ്രദമായ നൈസർഗികവും പെൺപക്ഷ കാഴ്​ചപ്പാടുള്ളതുമായ നിർദേശങ്ങൾ മാനിച്ച്​ ഉൾച്ചേർക്കാൻ താൻ പരമാവധി ശ്രമിച്ചിരുന്നതായും അദ്ദേഹം വ്യക്തമാക്കുന്നു.

റായിയെക്കുറിച്ചുള്ള ത​െൻറ കാഴ്​ചപ്പാടുകൾ ആൻട്രൂ റോബിൺസൻ എഴുതിയ സത്യജിത്ത്​​ റായ് -ദി ഇന്നർ ഐ എന്ന ഗ്രന്ഥത്തിൽ ബിജോയയും വിവരിക്കുന്നുണ്ട്​. ലാളിത്യത്തിനും ദയാവായ്​പ്പിനും സത്യസന്ധതക്കുമൊപ്പം മണിക്കിൽ താൻ ഏറ്റവും വിലമതിക്കുന്നത്​ സമസ്​ത മേഖലകളിൽ നിന്നുള്ള മനുഷ്യരുമായും ഉൾച്ചേരാനുള്ള അദ്ദേഹത്തി​െൻറ കഴിവാണെന്നും വീട്ടിലുള്ളപ്പോഴും അദ്ദേഹം എല്ലാവർക്കും പ്രാപ്യനായിരുന്നുവെന്നും ബിജോയ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു -മഹാൻമാരായ ആളുകളുടെ ഗുണമായാണ്​ അവരതിനെ എണ്ണുന്നത്​.

പ്രമുഖ മാധ്യമപ്രവർത്തകൻ ബിദ്യുത്​ സർക്കാർ വേൾഡ്​ ഓഫ്​ സത്യജിത്ത്​​ ​റായ്​ എന്ന പുസ്​തകത്തിൽ ഒരു ന്യൂയോർക് അനുഭവം രേഖപ്പെടുത്തുന്നു. 1958ൽ താൻ ന്യൂയോർക്കിൽ താമസിക്കുന്ന കാലത്ത്​ പഥേർ പാഞ്ചാലിയുടെ റിലീസ്​ ആവശ്യാർഥം റായ്​ അവിടേക്ക്​ വരുന്നതായി വിവരം ലഭിച്ചു. വരു​േമ്പാൾ ഒപ്പം താമസിക്കാൻ ക്ഷണിച്ച്​ ഉടനെ കത്തയച്ചു.

വീട്ടുശീലങ്ങളിൽ വിട്ടുവീഴ്​ചയില്ലാത്ത റായിക്ക്​ ഹോട്ടലുകളുടെ കെട്ടുകാഴ്​ചകളുമായി പൊരുത്തപ്പെടാൻ ബുദ്ധിമുട്ടാകുമെന്നറിയാമായിരുന്നു. ക്ഷണം സ്വീകരിക്കുകയും ചെയ്​തു. അപ്പാർട്​മെൻറിലെ മുറിയിൽ​ സെൻട്രൽ പാർക്കി​െൻറ ചേതോഹരമായ കാഴ്​ചകളിലേക്ക്​ കണ്ണുനട്ടിരിക്കുന്ന അദ്ദേഹത്തെ ഞാൻ നോക്കിനിൽക്കും. പക്ഷേ അങ്ങനെ ഇരിക്കു​േമ്പാഴും പാർക്കി​െൻറ ഗാംഭീര്യം അദ്ദേഹത്തി​െൻറ ചക്രവാളത്തിൽനിന്ന്​ മന്ത്രശക്തിയാലെന്നപോലെ മാഞ്ഞുപോവുകയും ​ ചെയ്യാനിരിക്കുന്ന അടുത്ത സിനിമയുടെ സ്​കെച്ചുകൾ നിരനിരയായി മുന്നിൽ തെളിയുന്നതായും തോന്നിയിട്ടുണ്ട്​.

രണ്ടേ രണ്ട്​ സ്​ത്രീകൾ മാത്രമേ റായിയുടെ ജീവിതത്തിൽ സ്വാധീനം ചെലുത്തിയിരുന്നുള്ളൂവെന്ന്​ സർക്കാർ തറപ്പിച്ച്​ പറയുന്നുണ്ട്​. അകാലത്തിൽ വിധവയായ, സത്യജിത്ത്​​ റായ്​ എന്ന മനുഷ്യ​െൻറ വളർച്ചയിൽ മഹത്തായ പങ്കുവഹിച്ച അമ്മയായിരുന്നു അതിലൊരാൾ. അടുത്തത്​ റായ്​ എന്ന കലാകാരനെ വാർത്തെടുക്കുന്നതിൽ വലിയ ഭാഗധേയം നിർവഹിച്ച ഭാര്യ ബിജോയയും.

ത​െൻറ ചിത്രങ്ങളിൽ നായികമാരെ തിരഞ്ഞെടുക്കു​േമ്പാൾ ബാഹ്യഭംഗി അദ്ദേഹം പരിഗണിച്ചിരുന്നതേയില്ല, ബൗദ്ധിക സൗന്ദര്യമാണ്​ അദ്ദേഹം തേടിയിരുന്നത്​. മാധബി മുഖർജി, ശർമിള ടാഗോർ, അവസാന മൂന്ന്​ ചിത്രങ്ങളിലെ മമത ശങ്കർ എന്നിവരെയെല്ലാം സംബന്ധിച്ച്​ ഈ പ്രസ്​താവന തികച്ചും യോജിക്കുന്നതുമാണ്​.

ചാരുലതയുടെ ചിത്രീകരണ വേളയിൽ മാധബി മുഖർജിയെ പരമാവധി സൗന്ദര്യവതിയായി അവതരിപ്പിക്കുന്നതിന്​ റായ്​ നടത്തിയ കഷ്​ടപ്പാടുകളിലേക്ക്​ ആൻട്രൂ റോബിൻസൺ വായനക്കാരെ ക്ഷണിക്കുന്നുണ്ട്​. ചാരുലതയെപ്പോലെ മാധബിക്കും വെറ്റിലമുറുക്കൽ ശീലം കലശലായിരുന്നതിനാൽ അവരുടെ പല്ലുകളും മോണയും കോലംകെട്ട നിലയിലായിരുന്നു. താഴെ നിരയിലെ പല്ലുകൾ കറനിറഞ്ഞവയാകയാൽ സംസാരിക്കു​േമ്പാൾപോലും പല്ലുകൾ ദൃശ്യമാവാത്ത വിധം ആംഗിൾ താഴ്​ത്തിയാണ്​ കാമറ വെച്ചിരുന്നതെന്ന്​ റായ്​ പറഞ്ഞിരുന്നു.

നാണംകുണുങ്ങിപ്പയ്യനായിരുന്നു റായ്​ എന്ന്​ ബിദ്യുത്​ സർക്കാറി​െൻറ പുസ്​തകത്തിലുണ്ട്​.

ചെറുപ്പത്തിലൊരിക്കൽ ട്രെയിനിൽ ഇംഗ്ലീഷുകാരായ സ്​ത്രീ പുരുഷൻമാർ നിറഞ്ഞ കമ്പാർട്ട്​മെൻറിൽ എത്തിപ്പെട്ട അദ്ദേഹം നിലത്തിരുന്നു കളഞ്ഞത്രേ. സീറ്റ്​ ലഭിച്ചാൽപോലും അവരുടെ ഭാഷയിൽ സംസാരിക്കാൻ കഴിയില്ലല്ലോ എന്ന ആശങ്കയാണ്​ അദ്ദേഹത്തെക്കൊണ്ട്​ അങ്ങനെ ചെയ്യിച്ചത്​. ആത്മവിശ്വാസമില്ലായ്​മ പക്ഷേ അദ്ദേഹത്തെ ജീവിതത്തിൽ ഒരു ഘട്ടത്തിലും പിന്നോട്ടടിപ്പിച്ചില്ല. മറിച്ച്​ വെല്ലുവിളികളെ ഏറ്റെടുക്കാനും അധൈര്യത്തെ മറികടക്കാനും അദ്ദേഹത്തെ കൂടുതൽ ശ്രദ്ധാലുവാക്കുകയാണ്​ ചെയ്​തത്​.

സംഗീതത്തോടായിരുന്നു ത​െൻറ ആദ്യ പ്രണയമെന്ന്​ റായ്​ പറയുന്നുണ്ട്​. ബാലിഗഞ്ചിലെ വീട്ടിൽ നിത്യേന ഗ്രാമഫോണിൽ പാട്ടുകൾ മുഴങ്ങിക്കൊണ്ടേയിരിക്കും. ഒരു നാൾ ബീഥോവ​െൻറ ഒമ്പതാം സിംഫണി പാടിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കെ വാതിൽക്കൽ മുട്ട്​ കേട്ടു -തുറന്നു നോക്കു​േമ്പാൾ അത്ഭുതപരവശനായി നിൽക്കുന്ന ഒരു അമേരിക്കൻ പട്ടാളക്കാരനെയാണ്​ കണ്ടത്​. ഒരു ബംഗാളി ഭവനത്തിൽനിന്ന്​ ഇതുപോലൊരു സംഗീതം കേൾക്കുമെന്നത്​ അ​യാൾക്ക്​ സങ്കൽപ്പിക്കാൻപോലും കഴിയുമായിരുന്നില്ല.

മദ്യപാനത്തിൽനിന്ന്​ പരിപൂർണമായി വിട്ടുനിന്നൊരു കലാകാരനായിരുന്നു റായ്​ എന്നും ബിദ്യുത്​ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു. ഇന്ത്യയുടെ രാഷ്​ട്രപതിയാവാൻ പോലും സാധിക്കുമായിരുന്ന ആളായാണ്​ ബിദ്യുത്​ സർക്കാർ റായിയെ വിശേഷിപ്പിക്കുന്നത്​. അദ്ദേഹം സമ്മതിക്കുകയും പ്രതിപക്ഷ പാർട്ടികളുടെ കണക്കുകൂട്ടലുകൾ ഫലിക്കുകയും ചെയ്​തിരുന്നെങ്കിൽ അത്​ സംഭവിച്ചേനെ. പ്രധാനമന്ത്രിയായിരുന്ന ഇന്ദിര ഗാന്ധിയുടെ ക്ഷണം സ്വീകരിക്കാൻ കൂട്ടാക്കിയിരുന്നെങ്കിൽ രാജ്യസഭയിൽ ഇടം നേടാനും എളുപ്പത്തിൽ സാധിക്കുമായിരുന്നു. പക്ഷേ ഒരുതരം പ്രലോഭനങ്ങൾക്കും വശംവദനാവാത്ത ആളായിരുന്നു അദ്ദേഹം, ഒരുവിധ ഒത്തുതീർപ്പുകൾക്കും ഒരുക്കവുമല്ലായിരുന്നു ആ മഹാമനുഷ്യൻ.

ഒഴിവാക്കാമായിരുന്ന കൂട്ടമരണങ്ങൾ

ഒരു വൈറസിനെതിരെ ഒരു വർഷമായി തുടരുന്ന പോരാട്ടത്തെക്കാൾ ഇപ്പോൾ നാം ഓരോരുത്തരെയും തളർത്തിക്കൊണ്ടിരിക്കുന്നത്​ രാജ്യത്തെ അത്യന്തം പരിതാപകരമായ ഭരണസംവിധാനമാണ്​. നൂറുകണക്കിന്​ മനുഷ്യർ പ്രാണവായു ലഭിക്കാതെ പിടഞ്ഞു മരിക്കുന്ന ഘട്ടത്തിൽ ആ അടിസ്​ഥാന അവകാശംപോലും ഒരുക്കി നൽകാൻ അധികൃതർക്ക്​ താൽപര്യമില്ലെന്ന്​ കാണു​േമ്പാൾ ഒരുവേള ഒരു ഭരണസംവിധാനം ഇന്ത്യയിൽ ഇല്ല എന്നു പോലും തോന്നിപ്പോകുന്നു.

തടസ്സമില്ലാതെ ഓക്​സിജൻ ലഭ്യമാവാത്തതു മൂലം മനുഷ്യർ, നമ്മുടെ സഹപൗരജനങ്ങൾ മരിക്കുന്നുവെന്ന്​- ഈ ദുരന്തം സംഭവിക്കുന്നത്​ വികസിതവും ആധുനികവുമായ ഒരു കാലത്താണെന്നോർമിക്കണം.
കിതച്ചും ശ്വാസം മുട്ടിയും കുഴഞ്ഞും രോഗികൾ അടിക്കടി മരിച്ചുവീഴുന്നതിനെ എങ്ങനെ വിവരിക്കാനാവും? തകർന്നു പോയ നമ്മുടെ സംവിധാനങ്ങളെ എന്തു പറഞ്ഞ്​ ന്യായീകരിക്കാനാവും?

ആശുപത്രികളിലും അവിടെ ഇടംകിട്ടാതെ വീടുകളിലും വഴിയോരങ്ങളിലുമായി ഇത്രയേറെ മനുഷ്യരിങ്ങനെ ഓരോ ദിവസവും ഇല്ലാതാവുന്നത്​ കണ്ട്​ സഹിച്ചും ക്ഷമിച്ചും എങ്ങനെ നമുക്ക്​ തുടരാൻ കഴിയും? -ഒരു കാര്യം ഓർമിക്കണം.

ഭരണകൂടത്തിന്​ ഈ കൂട്ടമരണങ്ങൾ തടയാൻ കഴിയുമായിരുന്നു, ജനങ്ങളിലും അവരുടെ ക്ഷേമത്തിലും ശ്രദ്ധവെച്ചിരുന്നുവെങ്കിൽ. കഷ്​ടമെന്ന്​ പറയ​​ട്ടെ, നമ്മുടെ ക്രൂരഭരണാധികാരികൾക്ക്​ താൽപര്യം തെരഞ്ഞെടുപ്പ്​ നേട്ടങ്ങളിലും റാലികളിൽ ഒത്തുകൂടുന്ന ജനങ്ങൾക്ക്​ മുന്നിൽ പൊള്ളയായ വാചകമടികൾ നടത്തുന്നതിലുമായിരുന്നു.