എന്നും രണ്ടാമൻ; ഒടുവിൽ പ്രഥമപൗരനായി മാറിയ പ്രണബ്​ ദാ മടങ്ങുന്നു

1984 ഒക്​ടോബർ 31ന്​ ഇന്ദിര ഗാന്ധി അംഗരക്ഷകരുടെ വെടിയേറ്റ്​ കൊല്ല​പ്പെടുമ്പോൾ എല്ലാ കണ്ണുകളും നീണ്ടു ചെന്നത്​ 49 കാരനായ പ്രണബ്​ മുഖർജിയിലായിരുന്നു. ഇന്ദിര ഗാന്ധിയുടെ വലംകൈ. അടിയന്തരാവസ്​ഥയിൽ ഇന്ദിരക്കൊപ്പം പാറകണക്കെ ഉറച്ചുനിന്നയാൾ. ഒപ്പം നിന്നവർപോലും പരാജയത്തി​െൻറ നാളുകളിൽ ഇന്ദിരയെ തള്ളിപ്പറഞ്ഞപ്പോഴും കൂടെ നിന്നയാൾ.

ഇന്ദിര ഗാന്ധി ലോക്​സഭയിൽ കോൺഗ്രസ്​ പാർലമെൻററി പാർട്ടി നേതാവായിരുന്നപ്പോൾ രാജ്യസഭയിൽ ആ പദവി വഹിച്ചിരുന്നയാൾ. ശരിക്കും കോൺഗ്രസിലെ രണ്ടാമൻ. എന്തുകൊണ്ടും ഇന്ദിരക്കു ശേഷം ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമന്ത്രിയാകുമെന്ന്​ എല്ലാവരും സാധ്യത കൽപിച്ചിരുന്നൊരാൾ. പക്ഷേ, സാധ്യതകളുടെ കലയാണല്ലോ രാഷ്​ട്രീയം. ആ കലയിൽ അതുവരെ രാഷ്​ട്രീയം തിരിയാതെ വിമാനം പറത്തി നടന്ന രാജീവ്​ ഗാന്ധി ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമ​ന്ത്രിയായി.

1991 മേയ്​ 21ന്​ രാജീവ്​ ഗാന്ധി ​ശ്രീപെരുമ്പത്തൂരിൽ തമിഴ്​ പുലികളുടെ ചാവേറാക്രമണത്തിൽ കൊല്ലപ്പെട്ടപ്പോഴും നേതൃത്വത്തിലേക്ക്​ എല്ലാവരും സാധ്യത കൽപിച്ചത്​ പിന്നെയും പ്രണബ്​ മുഖർജിയിലായിരുന്നു. പക്ഷേ, ആ ഭാഗ്യം കൈവന്നത്​ നരസിംഹ റാവുവിനായിരുന്നു. അത്​ കോൺഗ്രസി​​െൻറ നിർഭാഗ്യങ്ങളുടെ തുടക്കവുമായി.

താൻ ധനമന്ത്രിയായിരിക്കെ റിസർവ്​ ബാങ്കി​െൻറ തലപ്പത്തേക്ക്​ കൂട്ടിക്കൊണ്ടുവന്ന മൻമോഹൻ സിങ്​ പ്രധാനമന്ത്രിയാകുന്നത്​ നോക്കിനിൽക്കേണ്ടിവന്നൊരാൾ കൂടിയായിരുന്നു പ്രണബ്​ മുഖർജി. പക്ഷേ, ഏറെക്കാലം കോൺഗ്രസിലെ രണ്ടാമനായി നിന്നുപോയ പ്രണബിനെ രാജ്യത്തെ പ്രഥമ പൗരനാക്കിയായിരുന്നു കോൺഗ്രസ്​ ആ കടം വീട്ടിയത്​.

ബംഗാളിലെ ​പ്രണബ്​

വായനയും എഴുത്തും സംഗീതവുമായിരുന്നു പ്രണബ്​ മുഖർജിക്ക്​ ഏറ്റവും പ്രിയങ്കരമായിരുന്നത്​. മന്ത്രിപദത്തിലിരിക്കെ ദിവസവും 18 മണിക്കൂർ ജോലിചെയ്​തിരുന്ന പ്രണബ്,​ രബീന്ദ്ര സംഗീത ​വേദികളിൽ മതിമറന്നിരിക്കുമായിരുന്നു. സംഗീതവും കലയും സ്വാതന്ത്ര്യ സമരവും ​ഇടചേർന്നൊഴുകിയ ബംഗാളി​ൽനിന്നു വന്നൊരാളുടെ ചോരയിൽ കലർന്നതെല്ലാം പ്രണബിലുണ്ടായിരുന്നു.

ഇന്ത്യൻ സ്വാതന്ത്ര്യ സമരം കത്തിജ്വലിച്ചു നിന്ന ബംഗാളിലെ സമരസേനാനിയായിരുന്ന കമദ കിങ്കർ മുഖർജിയുടെയും രാജലക്ഷ്മിയുടെയും മകനായി 1935 ഡിസംബർ പതിനൊന്നിനായിരുന്നു പ്രണബ്​ മുഖർജിയുടെ ജനനം. പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ ബിർഭൂം ജില്ലയിലെ മിറാത്തി എന്ന ഗ്രാമത്തിൽനിന്ന്​ പ്രണബി​െൻറ പ്രയാണമാരംഭിക്കുന്നു. സ്വാതന്ത്ര്യ സമരത്തിൽ പ​ങ്കെടുത്ത്​ ജയിൽവാസമനുഷ്​ഠിച്ച, എ.ഐ.സി.സി അംഗവും നിയമസഭാംഗവുമായ പിതാവിൽനിന്ന്​ രാഷ്​ട്രീയത്തി​െൻറ ബാലപാഠങ്ങൾ അഭ്യസിച്ച പ്രണബ്​ പഠനത്തിൽ ഏറെ മികവ്​ പുലർത്തി.

ബിർഭൂമിലെ വിദ്യാസാഗർ കോളജിൽനിന്ന്​ ഡിഗ്രി സമ്പാദിച്ച ശേഷം കൊൽക്കത്ത സർവകലാശാലയിൽനിന്ന് ചരിത്രത്തിലും രാഷ്​ട്രമീമാംസയിലും നിയമത്തിലും ബിരുദാനന്തര ബിരുദം നേടി. 1963ൽ കുറച്ചുകാലം പോസ്​റ്റൽ ആൻഡ്​ ടെലഗ്രാഫ് വകുപ്പിൽ യു.ഡി ക്ലർക്കായി ജോലിചെയ്​തു. അതേ വർഷം തന്നെ വിദ്യാനഗർ കോളജിൽ അധ്യാപകനായി ചേർന്നു. പിന്നീട്​ രാഷ്​ട്രീയത്തിൽ സജീവമാകുന്നതിനു മുമ്പ്​ കുറച്ചുകാലം 'ദശർ ദാക്​' എന്ന പത്രത്തിലും പ്രവർത്തിച്ചിരുന്നു.

ഇന്ദിരയുടെ റഡാറിൽ

1969ൽ പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ മിഡ്​നാപുർ മണ്ഡലത്തിൽ ഉപ തെരഞ്ഞെടുപ്പ്​ നടക്കുന്നു. ഒരു കാലത്ത്​ ഇന്ത്യയുടെ പ്രതിരോധ മന്ത്രിയും നെഹ്​റുവി​െൻറ വലംകൈയും മലയാളിയുമായിരുന്ന സാക്ഷാൽ വി.കെ. കൃഷ്​ണ മേനോനാണ്​ കോൺഗ്രസി​െൻറ സ്​ഥാനാർഥി. 1967ലെ തെരഞ്ഞെടുപ്പിൽ തോറ്റുപോയ കൃഷ്​ണ മേനോനെ എങ്ങനെയും ജയിപ്പിക്കണമെന്നത്​ പ്രധാനമന്ത്രിയായിരുന്ന ഇന്ദിര ഗാന്ധിയുടെ ഏറ്റവും വലിയ ആ​വ​ശ്യമായിരുന്നു.

34 കാരനായ പ്രണബ്​ മുഖർജിക്കായിരുന്നു തെരഞ്ഞെടുപ്പ്​ പ്രചാരണത്തി​െൻറ ചുമതല. വി.കെ. കൃഷ്​ണ മേനോ​െൻറ തെരഞ്ഞെടുപ്പ്​ ഏജൻറായി ​പ്രണബ്​ നിറഞ്ഞുനിന്നു. ലക്ഷത്തിൽപരം വോട്ടുകൾക്ക്​ കൃഷ്​ണ മേനോൻ ജയിച്ചുകയറിയപ്പോൾ ഇന്ദിര ശ്രദ്ധിച്ചത്​ പ്രണബിനെയായിരുന്നു. 20 വർഷക്കാലം പശ്ചിമ ബംഗാൾ കോൺഗ്രസ്​ അധ്യക്ഷനായിരുന്നിട്ടുണ്ട്​ ​പ്രണബ്​.

ഇന്ദിരയുടെ ക്ഷണം സ്വീകരിച്ച്​ ഡൽഹിയിലെത്തിയ പ്രണബിന്​ പി​ന്നെ തിരികെ പോകേണ്ടിവന്നില്ല. നേരേ കൊണ്ടുവന്ന്​ രാജ്യസഭാംഗമാക്കി. 1975ലും 1981ലും 1993ലും 1999ലും രാജ്യസഭാംഗമായി തുടർന്നു. 2004ൽ ജംഗിപുർ മണ്ഡലത്തിൽനിന്നായിരുന്നു ആദ്യമായി പൊതു തെരഞ്ഞെടുപ്പിൽ മത്സരിച്ച്​ ജയിച്ചത്​. 2009ലും വിജയം ആവർത്തിച്ചു.

1973ൽ ത​െൻറ മന്ത്രിസഭയിൽ വ്യവസായ വകുപ്പിൽ പ്രണബിനെ ഇന്ദിര സഹമന്ത്രിയാക്കി. 1975ൽ ഇന്ദിര ഗാന്ധി അടിയന്തരാവസ്​ഥ പ്രഖ്യാപിച്ചപ്പോൾ വലംകൈയായിനിന്നത്​ പ്രണബായിരുന്നു. ഭരണകൂടത്തിനെതിരെ ശബ്​ദിക്കുന്നവരെ കണ്ടെത്താനും നിശ്ശബ്​ദരാക്കാനും വേണ്ട ഒത്താശകൾ ഇന്ദിരക്ക്​ ചെയ്​തുകൊടുത്തത്​ പ്രണബായിരുന്നുവെന്ന്​ ആക്ഷേപമുണ്ട്​. പിൽക്കാലത്ത്​ ആത്മകഥ എഴുതിയപ്പോൾ അടിയന്തരാവസ്​ഥ ഇന്ദിരക്കു പിണഞ്ഞ തെറ്റായിരുന്നുവെന്ന്​ പ്രണബിന്​ തുറന്നു സമ്മതിക്കേണ്ടിവന്നിട്ടുണ്ട്​.

പ്രണബ്​ കണ്ടെത്തിയ മൻമോഹൻ

1982ൽ പ്രണബിനെ ധനകാര്യ മന്ത്രിയായി ഇന്ദിര നിയോഗിച്ചു. പാർലമെൻറി​െൻറ ഇരു സഭകളിലും ഇന്ദിരയും പ്രണബും കോൺഗ്രസിനെ നയിച്ചു. ലോക്​സഭയിൽ ഇന്ദിര പാർലമെൻററി പാർട്ടി​ നേതാവായിരുന്നപ്പോൾ രാജ്യസഭയിൽ നേതൃസ്​ഥാനത്ത്​ പ്രണബായിരുന്നു. അങ്ങനെ കോൺഗ്രസിലെ രണ്ടാമൻ എന്ന്​ അകത്തും പുറത്തും പ്രണബ്​ വിശേഷിപ്പിക്കപ്പെട്ടു. അതിൽ തർക്കവുമില്ലായിരുന്നു. അക്കാലത്ത്​ കോൺഗ്രസി​െൻറ നയരൂപവത്​കരണത്തിൽ നിർണായക പങ്ക്​ പ്രണബിനായിരുന്നു.

അങ്ങനെയിരിക്കെയാണ്​ ധനകാര്യ വിഷയങ്ങളിൽ മിടുക്കനും സാമ്പത്തികവിദഗ്​ധനുമായ പഞ്ചാബുകാരൻ മൻമോഹൻ സിങ്ങിനെ പ്രണബ്​ കണ്ടെത്തുന്നത്. പണ്ട്​ ഇന്ദിരതന്നെ കണ്ടെത്തിയതുപോലെയായിരുന്നു അതും. രാഷ്​ട്രീയത്തിൽ ഒട്ടും താൽപര്യമില്ലാതിരുന്ന മൻമോഹൻ സിങ്ങിനെ പ്രണബ്​ റിസർവ്​ ബാങ്കി​െൻറ ഗവർണറായി പ്രതിഷ്​ഠിച്ചു.

ന്യൂയോര്‍ക്കില്‍നിന്ന് പ്രസിദ്ധീകരിക്കുന്ന 'യൂറോ മണി' എന്ന പ്രസിദ്ധീകരണം ലോകത്തെ ഏറ്റവും മികച്ച അഞ്ചു ധനമന്ത്രിമാരില്‍ ഒരാളായി 1984ല്‍ പ്രണബിനെ തെരഞ്ഞെടുത്തു. ചരിത്രത്തി​െൻറ മറ്റൊരു വൈചിത്ര്യം പോലെ പിൽക്കാലത്ത്​ മൻമോഹൻ സിങ്​ പ്രധാനമന്ത്രിയായപ്പോൾ ധനമന്ത്രി സ്​ഥാനത്തേക്ക്​ പ്രണബിനെ നിയോഗിക്കുകയുണ്ടായി.

രാജീവുമായി ശണ്​ഠ

ഇന്ദിര കൊല്ലപ്പെടുമ്പോൾ രാജീവ്​ ഗാന്ധിയുടെ പേര്​ ഇന്ത്യൻ രാഷ്​ട്രീയത്തിൽ എവിടെയുമുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഇന്ദിരയുടെ മരണം സ്​ഥിരീകരിച്ച 1984 ഒക്​ടോബർ 31ന്​ വൈകുന്നേരം രാജീവ്​ ഗാന്ധി ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമന്ത്രിയായപ്പോൾ ​രാഷ്​ട്രീയ ലോകം ഒന്നടങ്കം ഞെട്ടി.

കോൺഗ്രസിലെ രണ്ടാമൻ ആ പദവിയിലെത്തുമെന്ന്​ കരുതിയെങ്കിലും എല്ലാം തകിടം മറിച്ച്​ രാജീവ്​ പ്രധാനമന്ത്രിയാവുകയായിരുന്നു. ആ കല്ലുകടി രാജീവുമായുള്ള ബന്ധത്തിൽ അടിമുടിയുണ്ടായിരുന്നുവെന്ന്​ രാഷ്​ട്രീയ നിരീക്ഷകർ അഭിപ്രായപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്​.

പാർട്ടിയുമായി ഇടഞ്ഞ പ്രണബിനെ രാജീവ്​ ഗാന്ധി കാബിനറ്റിൽ ഉൾപ്പെടുത്തിയില്ല. പാർട്ടിയുടെ പശ്ചിമ ബംഗാൾ ഘടകത്തി​െൻറ ചുമതലയിലേക്ക്​ മാറ്റിയതോടെ മുഖ്യധാരയിൽനിന്ന്​ അദ്ദേഹം പുറത്താവുകയായിരുന്നു. പാർട്ടിവിട്ട്​ 1986ൽ 'രാഷ്​ട്രീയ സമാജ്​വാദി കോൺഗ്രസ്​' എന്ന പേരിൽ സ്വന്തം പാർട്ടിയുണ്ടാക്കിയെങ്കിലും ക്ലച്ച്​ പിടിച്ചില്ല.

ഡൽഹിയിലെ വമ്പൻ രാഷ്​ട്രീയത്തിൽ വെട്ടടവുകൾ പയറ്റിയപ്പോൾ തെരഞ്ഞെടുപ്പ്​ രാഷ്​ട്രീയത്തിൽ കാര്യമായ പിടിപാടില്ലാതെ പോയത്​ പ്രണബ്​ അറിഞ്ഞിരുന്നില്ല. 1987ലെ ​പ. ബംഗാൾ പൊതു തെരഞ്ഞെടുപ്പിൽ മത്സരിച്ചെങ്കിലും ഒരു ചലനവും പുതിയ പാർട്ടിയുണ്ടാക്കിയില്ല.

അതോടെ പ്രണബി​െൻറ രാഷ്​ട്രീയ ജീവിതം അവസാനിച്ചുവെന്ന്​ കരുതിയതാണ്. പക്ഷേ, 1989ൽ ത​െൻറ പാർട്ടി കോൺഗ്രസിൽ ലയിച്ച്​ തറവാട്ടിലേക്കുതന്നെ അദ്ദേഹം മടങ്ങിയെത്തി. പാർട്ടിവിട്ട തീരുമാനം തെറ്റായിപ്പോയെന്ന്​ പ്രണബ്​ ആത്മകഥയിൽ പരിതപിച്ചിട്ടുണ്ട്​. പിന്നീട്​ ഗാന്ധി കുടുംബത്തി​െൻറ അടുപ്പക്കാരനായി പ്രണബ്​ മാറി.

രണ്ടാം വരവ്​

1991 മേയ്​ 21ന്​ രാജീവ്​ ഗാന്ധി തമിഴ്​ പുലികളുടെ മനുഷ്യ ബോംബാക്രമണത്തിൽ കൊല്ലപ്പെട്ടപ്പോൾ പാർട്ടി നേതൃത്വത്തിലേക്ക്​ പ്രണബ്​ കടന്നുവരുമെന്ന്​ കരുതിയവരെ വിസ്​മയിപ്പിച്ച്​ ആ കസേരയിൽ നരസിംഹ റാവു അവരോധിക്കപ്പെട്ടു. റാവു പക്ഷേ, മറ്റൊരു കാര്യം ചെയ്​തു. ആസൂത്രണ ബോർഡ്​ ഉപാധ്യക്ഷനായി പ്രണബിനെ അവരോധിച്ചു.

1996 വരെ ഈ പദവിയിൽ തുടർന്നു. രാജീവ്​ ഗാന്ധിയുടെ മരണ​േശഷം വീണ്ടും പ്രണബി​െൻറ പേര്​ പ്രധാനമന്ത്രിപദത്തിൽ ഉയർന്നത്​ 2004 ലായിരുന്നു. സോണിയ ഗാന്ധിയുടെ പൗരത്വം വിവാദമാക്കി അവർ പ്രധാനമന്ത്രിയാകുന്നതിനെതിരെ പ്രതിപക്ഷം ആഞ്ഞടിച്ചപ്പോൾ മറ്റൊരാളെ ആ സ്​ഥാനത്തേക്ക്​ കണ്ടെത്താൻ കോൺഗ്രസ്​ നിർബന്ധിതമായി. ഒരിക്കൽകൂടി പ്രണബിലേക്ക്​ ശ്രദ്ധ തിരിഞ്ഞപ്പോഴായിരുന്നു തികച്ചും ആകസ്​മികമായി മൻമോഹൻ സിങ്​ ആ പദവിയിലേക്ക്​ നിയോഗിക്കപ്പെട്ടത്​.

'ഡോക്​ടർ സാഹിബ്​' എന്നായിരുന്നു മൻമോഹൻ സിങ്ങിനെ പ്രണബ്​ വിളിച്ചിരുന്നത്​. 'നന്നായി ഹിന്ദി അറിയാതിരുന്നതാണ്​ പ്രധാനമന്ത്രിയാകുന്നതിന്​ തടസ്സമായത്​. ഡോക്​ടർ സാഹിബിന്​ നന്നായി ഹിന്ദി അറിയാമായിരുന്നു. മാത്രവുമല്ല, അദ്ദേഹത്തി​െൻറ സംസ്​ഥാനത്ത്​ കോൺഗ്രസ്​ അധികാരത്തിലുണ്ടായിരുന്നു. എ​െൻറ സംസ്​ഥാനത്ത്​ കോൺഗ്രസ്​ പാർട്ടി അധികാരത്തിന്​ പുറത്തുമായിരുന്നു. ഡോക്​ടർ സാഹിബ്​ തന്നെയായിരുന്നു പ്രധാനമന്ത്രിയാകാൻ യോഗ്യൻ.' പിന്നീട്​ ടൈംസ്​ ഓഫ്​ ഇന്ത്യക്ക്​ നൽകിയ അഭിമുഖത്തിൽ പ്രണബ്​ തുറന്നുപറയുകയുണ്ടായി.

മൻമോഹൻ മന്ത്രിസഭയിൽ വിദേശകകാര്യ വകുപ്പി​െൻറ ചുമതലയിലായിരിക്കെയാണ്​ അമേരിക്കയുമായി ആണവ കരാറിൽ ഇന്ത്യ ഒപ്പിട്ടത്. 2009 മുതൽ 2012 വരെ മൻമോഹൻ മന്ത്രിസഭയിൽ ധനകാര്യമന്ത്രിയാവുകയും ചെയ്​തു.

ഒന്നാമ​െൻറ വരവ്​

ഇന്ദിരയു​ടെ കാലം മുതൽ കോൺഗ്രസിൽ രണ്ടാമനാകാൻ വിധിക്കപ്പെട്ട പ്രണബ്​ 2012 ൽ ഇന്ത്യയിലെ പ്രഥമ പൗരനായി. പ്രധാനമന്ത്രിപദം കപ്പിനും ചുണ്ടിനുമിടയിൽ വഴുതിപ്പോയ മൻമോഹനെ 2012ൽ ഇന്ത്യയുടെ രാഷ്​ട്രപതിയാക്കി കോൺഗ്രസും സോണിയയും പ്രണബിനോട്​ കടം വീട്ടി. ദൗർഭാഗ്യവശാൽ രാഷ്​ട്രപതിയായി രണ്ടു വർഷം പിന്നിട്ടപ്പോഴേക്കും കോൺഗ്രസ്​ അധികാരത്തിൽനിന്ന്​ പുറത്തായി.

നരേന്ദ്ര മോദി സർക്കാറി​​െൻറ കാലത്ത്​ പ്രണബ്,​ ഭരണകൂടത്തിനൊപ്പം വിധേയനായി നിന്നുവെന്ന്​ കോൺഗ്രസുകാർപോലും വിമർശനമുന്നയിച്ചു. ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്കും ദലിതർക്കുമെതിരെ ഭരണകൂടത്തി​െൻറ ഒത്താശയോടെ കടുത്ത ആക്രമണങ്ങളും കൊലയും നടന്നപ്പോൾപോലും രാഷ്​ട്രപതി കാര്യമായി പ്രതികരിച്ചില്ലെന്ന്​ വിമർശകർ ചൂണ്ടിക്കാട്ടി.

മാത്രവുമല്ല, ആ കാലത്താണ്​ കോൺഗ്രസിനെ കൂടുതൽ പ്രതിസന്ധിയിലാക്കി മൂന്നു ഭാഗങ്ങളായി പുറത്തിറങ്ങിയ ത​െൻറ ആത്മകഥയിലൂടെ വിവാദമായ വെളിപ്പെടുത്തലുകൾ നടത്തിയത്​. 2017 ജൂലൈ 25ന്​ രാഷ്​ട്രപതി പദവിയിൽനിന്നിറങ്ങി. ഒരു രണ്ടാമൂഴത്തിന്​ നിൽക്കാതെയായിരുന്നു പ്രണബി​െൻറ പടിയിറക്കം.

ആർ.എസ്​.എസ്​ ആസ്​ഥാനത്ത്​

രാഷ്​ട്രപതിപദവിയിൽനിന്ന്​ ഇറങ്ങിയ ശേഷം പ്രണബ്​ കോൺഗ്രസിനോട്​ അടുപ്പം കാണിച്ചില്ല. അതേസമയം, 2018 ജൂണിൽ ആർ.എസ്​.എസി​െൻറ ആസ്​ഥാനം സന്ദർശിക്കുകയുമുണ്ടായി. നാഗ്​പുരിലെ ആസ്​ഥാനത്ത്​ ആ​ർ.​എ​സ്.​എ​സ്​ ​പ്രവർത്തകരുടെ മൂ​ന്നു​വ​ർ​ഷത്തെ ക്യാ​മ്പി​െൻറസ​മാ​പ​ന ച​ട​ങ്ങി​ൽ കോൺഗ്രസി​െൻറ എതിർപ്പ്​ അവഗണിച്ച്​ അദ്ദേഹം പ​ങ്കെടുത്തു.

ആ​ർ.​എ​സ്.​എ​സ്​ സ്​​ഥാ​പ​ക​ൻ കേ​ശ​വ്​ ബ​ലി​റാം ഹെ​ഡ്​​ഗേ​വാ​റി​െൻറ ജ​ന്മ​സ്​​ഥ​ല​​ത്തെ​ത്തി​യ ശേ​ഷം സ​ന്ദ​ർ​ശ​ക പു​സ്​​ത​ക​ത്തി​ൽ 'ഹെഡ്​ഗേവാർ ഭാ​ര​ത​മാ​താ​വി​െൻറ മ​ഹ​ദ്​​പു​ത്ര​നാണ്' എന്ന്​ എഴുതുകയും ചെയ്​തു.

പ്രണബി​െൻറ സന്ദർശനം നി​ർണായകമായ സംഭവമാണെന്ന്​ ബി.ജെ.പി നേതാവ്​ എൽ.കെ. അദ്വാനി വിശേഷിപ്പിക്കുകയുമുണ്ടായി. പിന്നീട്​ ഹ​രി​യാ​ന​യി​ലെ ബി.​ജെ.​പി മു​ഖ്യ​മ​ന്ത്രി മ​നോ​ഹ​ർ ലാ​ൽ ഖ​ട്ടാ​റു​മൊ​ത്ത്​ ഗു​രു​ഗ്രാ​മി​ൽ വേ​ദിപ​ങ്കി​ട്ട​തും ആ​ർ.​എ​സ്.​എ​സു​മാ​യി ബ​ന്ധ​മു​ള്ള പ​ദ്ധ​തി​യു​ടെ ഉ​ദ്​​ഘാ​ട​നം നി​ർ​വ​ഹി​ച്ച​തും വി​വാ​ദ​മാ​യി. തനിക്ക്​ ആർ.എസ്​.എസുമായി ബന്ധമില്ലെന്ന്​ പ്രണബ്​ വ്യക്തമാക്കിയെങ്കിലും 2019 ൽ പര​മോന്നത സിവിലിയൻ പുരസ്​കാരമായ 'ഭാരതരത്​നം' നൽകി ആദരിക്കാൻ കേന്ദ്ര സർക്കാർ തയാറായി.

പൗരത്വ ദേദഗതി നിയമം പോലുള്ള വിവാദ നിയമങ്ങൾ മോദി സർക്കാർ കൊണ്ടുവന്നപ്പോഴും ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾ അതിഭീകരമായി ആക്രമിക്കപ്പെട്ടപ്പോഴും കൊലപാതക പരമ്പരകൾ അരങ്ങേറിയപ്പോഴുമൊന്നും കനത്ത മൗനത്തിൽ ഒളിച്ചിരുന്നു എന്നത്​ അവസാന നാളുകളിൽ അദ്ദേഹം നേരിടേണ്ടിവന്നു.