കിഷോർ ദാ ഇസ്​തം

മുഹമ്മദ്​ റഫിയോ കിഷോർ കു​മാറോ ഗ്രേറ്റ്​ എന്ന, ഒരിക്കലും വാദിച്ചു തീരാത്ത തർക്കത്തിനിടെ വീണ്ടും ഒരു ജൂ​ലൈ 31ഉം (റഫിയുടെ ചരമദിനം) ആഗസ്​ത്​ നാലും (കിഷോറി​െൻറ ജന്മദിനം) കടന്നുപോകുേമ്പാൾ കിഷോർ കുമാർ എന്ന ഷോമാനുവേണ്ടി ഒരു ഓർമക്കുറിപ്പ്​...

ആദ്യ വിമാനയാത്രയുടെ പകപ്പിൽ ദേഹപരിശോധനക്കായി മഞ്ഞവരയിൽ കൈ രണ്ടും വിടർത്തി ഫ്ലൈറ്റ്​ മോഡിൽ നിൽക്കു​േമ്പാൾ, യാദവ്​ എന്ന്​ പേരു തീരുന്ന ​സുരക്ഷാഭടൻ ദേഹമുഴിയവെ ബോഡിങ്​ പാസ്​ നോക്കി, '​അരേ.. മുഹമ്മദ്​ റഫി.... അപ്പോ ഒരു പാട്ടുപാടിക്കൂടെ ?' പിന്നാലെ ഏതോ ഒരു റഫി വരിയും മൂപ്പര്​ മൂളി.

അറുപതുകളിൽ കോഴിക്കോട്ട്​ എം.ഇ.എസി​െൻറ പരിപാടിയിൽ പാടാൻ വന്ന റഫിയെ കാണാൻ പോയി തിരിച്ച്​ നാട്ടിലേക്ക്​​ മുപ്പത്​ കിലോമീറ്റർ നടന്ന പിതാവി​െൻറ റഫി ആരാധനയാണ്​ ഈ പേര്​ എന്ന്​ ഞാനാ യാദവനോട്​ പറഞ്ഞില്ല. 'പേരു മാത്രമേ ഉള്ളൂ...' എന്ന്​ ജാള്യത്തിൽ പറഞ്ഞപ്പോൾ പാട്ടു പോസിലിട്ട്​ യദുകുല​െൻറ അടുത്ത പോസ്​: റഫിയല്ലേ ഫേവറേറ്റ്​ ?. അന്നേരമയാളി​ൽ കണ്ട ഭാവം, പിൽക്കാലത്ത്​ 'ഗാങ്​സ്​ ഒാഫ്​ വാസ്സിപൂരി'ൽ ഷാഹിദ്​ ഖാ​െൻറ നെഞ്ചിൽ നിറയൊഴിച്ച, കണ്ണുകളിൽ മാത്രം ക്രൗര്യമുള്ള യാദവ്​ജിയിൽ മാത്രമേ ഞാൻ കണ്ടുള്ളൂ.

''മേരെ മെഹബൂബ്​ ഖയാമത്ത്​ ഹോ ഗി... എ​െൻറ പ്രിയേ അരുതാത്തതെന്തോ സംഭവിക്കാൻ പോകുന്നു (കിഷോർ കുമാർ/ -മി. എക്​സ്​ ഇൻ ബോംബെ/1964). പിന്നെയൊന്നും ഒാർത്തില്ല, 'അതെ' എന്നു മറുപടി നൽകി മഞ്ഞ വര വിട്ടു.

ആ പരിശോധക​െൻറ മുഷിപ്പ്​​ ഭയന്നോ അതോ സ്വന്തം പേര്​ തന്ന ബാധ്യത കൊ​േണ്ടാ... ഞാനെന്തുകൊണ്ട്​ അങ്ങനെ പറഞ്ഞു? കിഷോറിനെ മുഹമ്മദ്​ റഫിയെന്ന സൗമ്യമഹാസാഗരവുമായി താരതമ്യം ചെയ്യു​േമ്പാൾ എല്ലാ കിഷോർ ദാ ഫാൻസും ഇങ്ങനെ തന്നെയാണോ?

കിഷോറല്ല റഫി... ഒാഹോ, എങ്കിൽ റഫിയല്ല കിഷോർ... ആരാണ് ഗ്രേറ്റ് ?

1969ൽ ആർ.ഡി ബർമൻ, 'പ്യാർ കാ മൗസ'ത്തിലെ 'തും ബിൻ ജാവും കഹാം' റഫിയേയും കിഷോർ കുമാറിനെയും വെവ്വേറെ പാടിച്ചപ്പോൾ, സങ്കടം കിനിയുന്ന കിഷോർ വേർഷൻ മുന്നിലെത്തിയതാണ്​ ഞങ്ങൾ കിഷോർ ദാ ഫാൻസിന്​ എക്കാലത്തും എടുത്തുകാണിക്കാനുള്ള ഒരു ഉദാഹരണം. ''റഫി സാഹബി​േൻറത്​ ആത്​മാവി​െൻറ ശബ്​ദമാ​െണങ്കിൽ കിഷോർ ദായുടേത്​ ഹൃദയത്തി​േൻറതാണ്​''. ''ആ ഗാനം കിഷോർ ദാ ആരംഭിക്കു​ന്ന യോഡ്​ലിങ്ങിൽ തന്നെ ഹൃദയം നിലച്ചുപോകും​'', ''റഫി സാബ്​ ഈ ഗാനമാലപിച്ചത്​ കണ്​ഠം കൊണ്ടാണ്​, കിഷോർ ദാ ഹൃദയം കൊണ്ടും'', ''കിഷോർ ദായെപ്പോലെ ദുഃഖത്തി​െൻറ ആഴത്തിലല്ല റഫി സാഹബി​െൻറ ശബ്​ദം...അതുകൊണ്ട്​ ഇവിടെ ജയിച്ചത്​ കിഷോർ ദാ തന്നെ'', ''ഈ ഗാനത്തിന്​ കിഷോർ ദാ നൽകുന്ന ജീവൻ ആർക്കും നൽകാൻ കഴിയില്ല' ''ഈ പാട്ട്​ വല്ലാത്തൊരു സ്​പിരിറ്റിലാണ്​ കിഷോർ ദാ ആലപിച്ചത്​, റഫി സാഹബാക​ട്ടെ ത​െൻറ മധുരശബ്​ദം കൊണ്ട്​ ഇൗ പാട്ടു പോകേണ്ട വഴിയിലൂടെയും''.

കിഷോർ റഫിയെ മറി കടന്നുവെന്ന്​ സ്ഥാപിക്കാൻ ഇതു പോലെ പല സന്ദർഭങ്ങൾ കിഷോർ ദാ ഫാൻസ്​ പറഞ്ഞുവരു​േമ്പാഴേക്കും നൂറുനൂറു റഫി നാമഃ യുമായി റഫി ഫാൻസും​ വന്നു കഴിയും.

1966ൽ തൂഫാൻ മേം പ്യാർ കഹാൻ എന്ന, കിഷോറി​െൻറ ജ്യേഷ്​ഠൻ അശോക്​ കുമാർ നായകനായ ചിത്രത്തിനു വേണ്ടി ''ഇത്​നി ബഡി ദുനിയാ ജഹാൻ ഇത്​നാ ബഡാ മേള'' പ്രേം ധവാൻ എഴുതിയത്​ റഫിയെ മുന്നിൽ കണ്ടായിരുന്നു. എന്നാൽ റെക്കോർഡ്​ ചെയ്യേണ്ട സമയത്താണ്​ റഫി ഹജ്​ജ്​ കർമത്തിന്​ പോയത്​. ഒടുവിൽ കിഷോറിനെ കൊണ്ട്​ അത്​ റെക്കോഡ്​ ചെയ്​തു. എന്നാൽ, അനിയ​െൻറ പാട്ടു കേട്ട അശോക്​ കുമാർ പ്രഖ്യാപിച്ചു ''റഫി സാബ്​ ഹജ്​ജ്​ കഴിഞ്ഞു വര​ട്ടെ''. റഫി വന്നു, അങ്ങനെ അദ്ദേഹത്തി​െൻറ ശബ്​ദത്തിൽ അത്​ വീണ്ടും റെക്കോഡ്​ ചെയ്​തു. ഇതു വെറും കഥയ​െല്ലന്നും പൂണെ ഫിലിം ഇൻസ്​റ്റിറ്റ്യൂട്ട്​ ആർക്കൈവ്​സിൽ ഇപ്പോഴുമുള്ള രണ്ടു ട്രാക്കും കേട്ടാൽ മനസ്സിലാകും അശോക്​ കുമാറി​ന്​ തെറ്റിയില്ല എന്നും, റഫിയെ കുറിച്ചുള്ള ഗവേഷണത്തിന്​ ലാഹോർ സർവകലാശാലയിൽ നിന്ന്​ ഡോക്​ടറേറ്റ്​ നേടിയ സുമിത്​ പോൾ എഴുതുകയുണ്ടായി.

എന്നാൽ, റഫി സാഹബും ത​െൻറ പിതാവും തമ്മിലുണ്ടായിരുന്ന പരസ്​പര ബഹുമാനം അറിഞ്ഞാൽ ആരാധകർ തമ്മിലെ തർക്കം അലിഞ്ഞില്ലാതാവുമെന്ന്​ പറഞ്ഞത്​ കിഷോർ കുമാറി​െൻറ മകനും ഗായകനുമായ അമിത്​ കുമാർ ഗാംഗുലിയാണ്​.

പ്രതാപിയായ സഞ്​ജയ്​ ഗാന്ധിയുമായി പിണങ്ങിയതി​െൻറ പേരിൽ ആകാശവാണിയിൽ ഏറെക്കാലം കിഷോർ ഗാനങ്ങൾ വിലക്കിയ ഒരു സമയമുണ്ടായിരുന്നു. ഒടുവിൽ ആ പിണക്കം പറഞ്ഞു തീർത്ത് ആകാശവാണിയിൽ കിഷോർ ഗാനങ്ങൾ തിരിച്ചു കൊണ്ടുവന്നത് റഫി ആയിരുന്നു.

മറിച്ചൊരു സംഭവം പറയാം. റിപ്പോർട്ടർ രാജു എന്ന ചിത്രത്തിൽ റഫിയായിരുന്നു ഗായകൻ. അതിലെ ഒരു പാട്ടിൽ ഒരു കൗബോയ്​ സ്​റ്റൈൽ യോഡ്​ലിങ്​ വേണം. റഫി പറഞ്ഞു അതെനിക്ക്​ പറ്റില്ല. നിങ്ങൾ പാട്ട് കിഷോറിനെ കൊണ്ട്​ പാടിക്കൂ. സംഗീതസംവിധായകൻ പറഞ്ഞു, 'കിഷോറി​െൻറ ശബ്​ദം ഈ പാട്ടിനു ചേർന്നതല്ല. എന്തെങ്കിലും ചെയ്യണം'. അങ്ങനെ റഫി കിഷോറി​െൻറ വീട്ടി​േലക്കു വിട്ടു. ഈ പാട്ടിലെ യോഡ്​ലിങ്​ തനിക്കു പറ്റില്ല, പാട്ടു തന്നെ താങ്കൾ ചെയ്യണമെന്ന്​ റഫി ആവശ്യപ്പെട്ടു. 'വേണ്ട, റഫി സാഹബ്​ തന്നെ പാടണം. ആ പാ​ട്ടൊന്നു കേൾക്ക​ട്ടെ'- കിഷോർ ആവശ്യപ്പെട്ടു. 'ചലേ ഹോ കഹാ കഹോ... '' രണ്ടുവരി കഴിഞ്ഞപ്പോൾ കിഷോർ പറഞ്ഞു, നിർത്ത്​... അതിനു ചേർന്ന യോഡ്​ലിങ്​ കിഷോർ നിന്ന നിൽപിൽ പാടുന്നു. ഇത്​ കുറിച്ചെടുത്ത്​, നന്ദി പറഞ്ഞ്​ റഫി തിരിച്ചുപോയി. അങ്ങനെ കിഷോർ പറഞ്ഞുകൊടുത്ത പ്രകാരം പാടി റഫി ആ ഗാനം മനോഹരമായി റെ​േക്കാഡ്​ ചെയ്​തു.

1980 ജൂലൈ 31ന്​, നിർത്താതെ മഴ പെയ്​ത ഒരു ദിവസം റഫി സാഹബ്​ ഈ ലോ​ക​ത്തോട്​ വിട പറഞ്ഞപ്പോൾ ആ മയ്യിത്തിന്​ അരികിൽ നിന്ന്​ കിഷോർ ദാ കൊച്ചു കുഞ്ഞിനെപ്പോലെ പൊട്ടിക്കരഞ്ഞിരുന്നുവെന്ന്​ ക​േമ്പാസർ ഉദയൻ മുഖർജി പറയുകയുണ്ടായി.

അവർ പരസ്​പരം അങ്ങനെയെല്ലാമായിരുന്നുവെങ്കിലും ഇന്ത്യയിൽ എക്കാലവും ഒരു റഫി ഫാൻ കൂട്ടവും ഒരു കിഷോർ ഫാൻ കൂട്ടവും ഉണ്ടായിരുന്നു, അത് ഇനിയുമുണ്ടാകും. റഫി സാഹബി​െൻറ 5000 സ്​ക്വയർഫീറ്റ്​ അടുത്തുവരാൻ കൂടി ഒരു ഗായകൻ ഇല്ലെന്ന്​, കിഷോറിനെ കൊണ്ട്​ ഏറെ പാട്ടുകൾ പാടിച്ച ബാപ്പി ലാഹിരി തന്നെ പറയു​ന്നു. ആരെതിർത്താലും താൻ കിഷോറി​െൻറ ഹാർഡ്​കോർ ഫാൻ ആണെന്ന്​​ പ്രഖ്യാപിക്കുന്നു, ജാ​േവദ്​ അക്​തർ.

ബഡേ ഗുലാം അലിഖാനും ഫിറോസ്​ നിസാമിയും ജവഹർലാൽ മാട്ടൂവും വാഹിദ്​ ഖാനുമെല്ലാം ക്ലാസിക്കൽ സംഗീതം പരിശീലിപ്പിച്ച, നൂറ്റാണ്ടി​െൻറ മധുരമുള്ള സ്വരത്തിനുടമായ, അതിനേക്കാ​െളല്ലാമേറെ മാധുര്യമുള്ള ശുദ്ധ മനുഷ്യൻ മുഹമ്മദ്​ റഫിയെക്കുറിച്ച്​ നല്ലതല്ലാതെ പറയാൻ അദ്ദേഹമൊന്നും ബാക്കിവെച്ചിരുന്നില്ല. എന്നാൽ ക്ലാസിക്കൽ സംഗീതമൊന്നും പഠിച്ചിട്ടില്ലാത്ത, സഹോദരൻമാരുടെ നിർബന്ധത്തിനു വഴങ്ങി ഇഷ്​ടമില്ലാതെ അഭിനയരംഗത്തു വന്ന്​ ടൈപ്പ്​ കഥാപാത്രങ്ങൾ ചെയ്​ത, ഇന്ത്യയുടെ അനാർക്കലിയായ മധുബാലയെന്ന സൗന്ദര്യധാമത്തെ വിവാഹം ചെയ്​ത്​ അവർ മരണാസന്നയായപ്പോൾ ഉപേക്ഷിച്ചു എന്ന പഴി കേട്ട കിഷോർ കുമാർ എന്ന എക്​സൻട്രിക്​ ജീനിയസി​െൻറ എനിഗ്​മാറ്റിക്​ ശബ്​ദം ഇഷ്​ടപ്പെട്ടു പോയവർക്ക്​ അദ്ദേഹത്തി​നായി ജയ്​ വിളിക്കാതിരിക്കാൻ കഴിയില്ല.

ഇന്ത്യയുടെ ഡാനി കേ

അമേരിക്കൻ വിനോദവ്യവസായത്തി​െൻറ ഏതാണ്ടെല്ലാ നിറങ്ങളിലും നിറഞ്ഞാടിയ, നടനും ​ഗായകനും കൊമേഡിയനും നർത്തകനുമെല്ലാമായിരുന്ന ഡാനി കേയുടെ ചിത്രമാണ്​ കിഷോർ കുമാറി​െൻറ വീടി​െൻറ ചുമരിലുള്ള മൂന്നു ചിത്രങ്ങളിലൊന്ന്​. എല്ലാ ബംഗാളി കലാകാരൻമാരുടെയും ചുമർ അലങ്കരിക്കുന്ന ടാഗോറും ത​െൻറ മാനസ ഗുരുവായി കിഷോർ കരുതുന്ന സൈഗാളുമായിരുന്നു മറ്റു രണ്ടു ചിത്രങ്ങൾ. ഡാനി കേ എന്നു വിളിക്കുന്നത്​ ഇഷ്​ട​െപട്ടിരുന്ന കിഷോറും ഒരു കംപ്ലീറ്റ്​ ഷോമാനായിരുന്നു. കിഷോറി​െൻറ ലഭ്യമായ ഏക വിഡിയോ അഭിമുഖത്തിൽ അഭിമുഖകാരിയായി വന്ന സാക്ഷാൽ ലത മ​ങ്കേഷ്​കർ, ഇന്ത്യയുടെ ഡാനി കേ എന്ന്​ വിശേഷിപ്പിച്ചപ്പോൾ ചിരിച്ചുകൊണ്ടാണ്​ കിഷോർ അതു കേട്ടത്​. മികച്ച കൊമേഡിയനായ നായകനടൻ എന്ന പദവിയിൽ നിന്ന്​ പ്ലേ ബാക്ക്​ ഗായകനായും സംവിധായകനായും നിമാതാവും തിരക്കഥാകൃത്തായും ഗാനരചയിതാവായുമെല്ലാം അദ്ദേഹം തിളങ്ങി.

അന്നത്തെ ബംഗാളി​െൻറ ഭാഗമായ കണ്ട്​വയിൽ (ഇപ്പോൾ മധ്യപ്രദേശിൽ) 1929 ആഗസ്​റ്റ്​ നാലിനായിരുന്നു അബ്​ഹാസ്​ കുമാർ ഗാംഗുലിയുടെ ജനനം. പിന്നീട്​ മൂത്ത സഹോദരൻ അശോക്​ കുമാറാണ്​, നടനാക്കാനായി അബ്​ഹാസ്​ കുമാറിനെ കിഷോർ കുമാറാക്കിയത്​. 1946ൽ താൻ നായകനായ 'ശിക്കാരി'യിലേക്ക്​ അശോക്​ കുമാർ കിഷോറി​നെ നിർബന്ധിച്ച്​ കൊണ്ടുവന്ന്​ അഭിനയിപ്പിക്കുകയായിരുന്നു. 1948ൽ സിദ്ധി എന്ന ചിത്രത്തിലാണ്​ ആദ്യമായി പാടുന്നത്​. 'മർനേ കി ദുവായേം ക്യോം മാംഗൂ എന്ന ഗാനം പാടി അദ്ദേഹം അഭിനയിച്ചു. പിന്നീട്​ കുമാർ ബാനറിലും അല്ലാതെയും പല ചിത്രങ്ങളിലും നായകനായും അല്ലാതെയും നടിച്ചു. നൗക്കരി, നയാ അന്ദാസ്​, മുസാഫിർ തുടങ്ങി നിരവധി ചിത്രങ്ങളിൽ വേഷമിട്ട കിഷോറി​െൻറ​ 'ചൽതി കാ നാം ഗാഡി' വൻ ഹിറ്റായി. പലതിലും ​അദ്ദേഹം പാടി അഭിനയിച്ചു. 1959ൽ 'ശരാരത്തി'ൽ മുഹമ്മദ്​ റഫി തന്നെ കിഷോറിനു വേണ്ടി പിന്നണി പാടി. എന്നാൽ തലത്​ മെഹ്​മൂദ്​, മുകേഷ്​, റഫി കാലഘട്ടത്തിൽ പല മുൻ നിര സംഗീത സംവിധായകരും കിഷോറിനെ, പാടി അഭിനയിക്കുന്ന ഒരു ഡ്രമാറ്റിക്​​ ഗായകനായി മാത്രമേ കണ്ടിരുന്നുള്ളൂ. 1965​ൽ ഗൈഡ്​ എന്ന ചിത്രത്തിൽ 'ഗാത്താരഹെ മേരെ ദിൽ' പാടിച്ച്​ എസ്​.ഡി ബർമനാണ്​ കിഷോറിനെ ജനമനസ്സിൽ കുടിയിരുത്തിയത്​.

അതിനുശേഷം, ഇനി അഭിനയിക്കാനില്ല, പാട്ടാണ്​ ത​െൻറ തട്ടകമെന്ന്​ പറഞ്ഞ്​ അഭിനയത്തിൽ നിന്ന്​ പതിയെ കിഷോർ പിൻവാങ്ങിത്തുടങ്ങി. 1969ൽ പുറത്തിറങ്ങിയ 'ആരാധന', നായകൻ രാജേഷ്​ ഖന്നയെ സൂപ്പർ സ്​റ്റാറാക്കിയപ്പോൾ എസ്​.ഡി ബർമ​െൻറ സംഗീത നിർവഹണത്തിൽ പിറന്ന 'രൂപ്​ തെരാ മസ്​താന'യും 'മേരെ സപ്​നോംകി റാണി'യും 'കോറാ കാഗസു'മെല്ലാം കിഷോറിനെ സ്​റ്റാർ സിംഗറാക്കി. ആർ.ഡി ബർമൻ, ലക്ഷ്​മികാന്ത്​ പ്യാരേലാൽ, ബാപ്പി ലാഹിരി, കല്യാൺജി ആനന്ദ്​ജി എന്നിവരുടെയെല്ലാം പ്രിയ ഗായകനായി കിഷോർ ദാ മാറി. ദേവാനന്ദ്​, ബച്ചൻ, ഋഷി കപൂർ തുടങ്ങിയവരുടെയെല്ലാം ഗായകനായി. പിന്നീട്​ എഴുപതുകളും എൺപതുകളുമെല്ലാം കിഷോറി​േൻറതായി മാറി. 'ചിങ്കാരി കൊയീ ബഡ്​കെ', 'ഓ സാഥിരേ', 'യേ ശാം മസ്​താനി', 'തേരാ സാഥ്​ ഹെ കിത്ത്​നാ പ്യാരാ', 'ദിയെ ജൽത്തേ ഹേ'.... തുടങ്ങി എളുപ്പം എണ്ണിത്തീരാത്ത അനേകം ഹിറ്റുകളുടെ വരവായിരുന്നു ആ രണ്ടു പതിറ്റാണ്ടുകൾ. ലത മ​ങ്കേഷ്​കർക്കും ആശാ ഭോസ്​ലെക്കുമൊപ്പമുള്ള ഡ്യൂയറ്റുകൾ ഹിന്ദി ഹൃദയഭൂമികളെ ഇളക്കി മറിച്ചു. ഫാസ്​റ്റും സ്ലോ നമ്പറുകളുമെല്ലാം ഒരു​പോലെ തകർത്താടി.

പ്രണയത്തിലും വേഴ്​സറ്റൈൽ

കിഷോർ ചെറു പ്രായത്തിൽ തന്നെ റൂമ ഗുഹ താകൂർത്തയെ വിവാഹം ചെയ്​തിരുന്നു. ഈ ബന്ധത്തിലുള്ള മകനാണ്​ പിന്നണി ഗായകനായി തിളങ്ങിയ അമിത്​ കുമാർ. ഈ ബന്ധം ഒൻപതു വർഷം നീണ്ടു. അതിനുശേഷമാണ്​, ഇന്ത്യൻ മർലിൻ മൺറോ എന്ന്​ ന്യൂയോർക്​ ടൈംസ്​ വിശേഷിപ്പിച്ച മധുബാലയുമായുള്ള ബന്ധം. ദിലീപ്​കുമാറുമായുള്ള നഷ്​ടപ്രണയത്തി​െൻറ സങ്കടം ഇറക്കിവെക്കാനൊരു ചുമൽ തേടിയ മധുബാലയുടെ മുന്നിലേക്കായിരുന്നു വി​വാഹമോചനത്തി​െൻറ സങ്കടവുമായി കിഷോർ കടന്നുവന്നത്​. എന്നാൽ വേഴ്​സറ്റൈൽ ജീനിയസി​െൻറ പാട്ടിലും തമാശയിലുമാണ്​​ ഇന്ത്യൻ മൺറോ വീണതെന്ന്​ ഫിൽമിസ്​താൻ സ്​റ്റുഡിയോയുടെയും മെഹബൂബ്​ സ്​റ്റുഡിയോയുടെയും ഫ്ലോറുകളിൽ ഗോസിപ്പു പരന്നിരുന്നു. മധുബാലക്ക്​ ഹൃദയസംബന്ധിയായ രോഗമുണ്ടെന്ന വിവരമറിഞ്ഞിട്ടും അതു വകവെക്കാതെയായിരുന്നു കിഷോർ അവരെ വിവാഹം ചെയ്​തതെന്നും പറയപ്പെടുന്നു. വിവാഹശേഷം വിദേശത്തുകൊണ്ടുപോയി ചികിൽസിക്കാം എന്നായിരുന്നുവത്രെ കിഷോർ മറുപടി പറഞ്ഞിരുന്നത്​. എന്നാലതിനു കാത്തു നിൽക്കാതെ ത​െൻറ 36ാം വയസ്സിൽ മധുബാല മരിച്ചു. ഇതിനുശേഷം യോഗിത ബാലിയെ കിഷോർ വിവാഹം ചെയ്​തു. രണ്ടു വർഷത്തിനുശേഷം​ ലീന ചന്ദർവർക്കറുമായുള്ള കല്യാണം. കിഷോറുമായി സൗഹൃദമുണ്ടായാൽ പെ​ട്ടെന്നുതന്നെ അദ്ദേഹത്തെ സഹോദരനാക്കി കളയണം, അല്ലെങ്കിൽ അയാൾ വിവാഹം ചെയ്​തുകളയുമെന്ന്​ ലീനക്ക്​ നടൻ സഞ്​ജീവ്​കുമാർ മുന്നറിയിപ്പു നൽകിയിരുന്നുവെങ്കിലും അതു തന്നെ സംഭവിച്ചു. നാലാം വിവാഹത്തിൽ സുമിത്​ കുമാർ എന്ന ഒരു മകനുണ്ട്​.

സഹോദര​െൻറ ജന്മദിനത്തിൽ വിടവാങ്ങൽ

പ്രശസ്​തി ഒട്ടും മങ്ങാതെ നിൽക്കുന്ന കാലത്തുതന്നെയായിരുന്നു, 58ാം വയസ്സിൽ കിഷോർ ദായുടെ വിടപറയലും. തന്നെ കലാരംഗത്തേക്ക്​ കൈപിടിച്ചുയർത്തിയ മൂത്ത സഹോദരൻ അശോക്​ കുമാറി​െൻറ ജന്മദിനമായ 1987 ഒക്​ടോബർ 13ന്​ കിഷോർ ഒരു വലിയ പാർട്ടി സംഘടിപ്പിച്ചിരുന്നു. എന്നാൽ അതേ ദിവസം തന്നെ ആഞ്ഞടിച്ചൊരു ഹൃദയാഘാതം കി​േഷാർ കുമാർ എന്ന ഷോ​മാ​െൻറ ജീവിതത്തിന്​ മറയിട്ടു. അതിനുശേഷം 2001ൽ മരിക്കുന്നതുവരെ അശോക്​ കുമാർ ത​െൻറ ജന്മദിനം ആഘോഷിച്ചിരുന്നില്ല.

റഫി സാഹബി​േൻറത്​​ ആത്​മീയ ശബ്​ദമാണെന്ന്​ പറയുന്നവർ തന്നെ കിഷോർ ദായുടേത്​ ഹൃദയത്തി​െൻറ ശബ്​ദമാണെന്നും പറയുന്നത്​ സത്യം തന്നെയാണ്​. കാരണം ഹൃദയത്തിന്​ ഒരു ചെറു മുറിവെങ്കിലും ഏറ്റവർക്കുള്ള സാന്ത്വനമായിരുന്നു കിഷോർ ദായുടെ ഓ​േരാ ഗാനവും.