മാ​തം​ഗ മേ​ളം,  മേ​ന​ക കാ​ണ്ഡം

ക്ലാ​സി​ക്ക​ൽ ഡാ​ർ​വി​നി​സ​ത്തി​െ​ൻ​റ ആ​ധി​കാ​രി​ക ഗ്ര​ന്ഥ​ങ്ങ​ളി​ൽ ക​ട​ൽ​പ​ശു​ക്ക​ളു​ടെ പി​ന്മുറ​ക്കാ​രാ​യാ​ണ്​ ആ​ന​ക​ളെ പ​രി​ച​യ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​ത്. ക​ട​ൽപ​ശു​ക്ക​ളു​ടെ മേ​ൽ​ച്ചുണ്ട്​​ രൂ​പാ​ന്ത​രം പ്രാ​പി​ച്ച​േ​പ്പാ​ഴാ​ണ​ത്രേ ഗ​ജ​രാ​ജ​ന്മാരു​ടെ പി​റ​വി സം​ഭ​വി​ച്ച​ത്. ലോ​ക​ത്ത്​ പ​ല ആ​ന​വം​ശ​ങ്ങ​ളും ഉ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. പ​േ​ക്ഷ, ഹി​മ​യു​ഗ​േ​ത്താ​ടെ മൂ​ന്നു വി​ഭാ​ഗം ഒ​ഴി​കെ ബാ​ക്കി​യെ​ല്ലാം ഭൂ​മു​ഖ​ത്തു​നി​ന്ന്​ അ​പ്ര​ത്യ​ക്ഷ​മാ​യി. അ​തി​നാ​ൽ, ശേ​ഷി​ക്കു​ന്ന ഗ​ജ​ഗ​ണ​ങ്ങ​ളെ വി​ധി​ക്കു വി​ട്ടു​കൊ​ടു​ക്കാ​തെ പൊ​ന്നു​പോ​ലെ നോ​ക്ക​ണ​മെ​ന്നാ​ണ്​ ആ​ന പ​രി​ണാ​മ​ത്തി​െ​ൻ​റ ഫി​ലോ​സ​ഫി. ഇൗ ​ത​ത്ത്വചി​ന്ത ശി​ര​സ്സാ​വ​ഹി​ച്ചാ​ണ്​ പ​ത്തുവ​ർ​ഷം മു​മ്പ്​ ആ​ന​യെ ഭ​ാര​തസ​ർ​ക്കാ​ർ പൈ​തൃ​ക മൃ​ഗ​മാ​യി പ്ര​ഖ്യാ​പി​ച്ച​ത്. ഒ​രു മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹി​ക്ക്​ ഇൗ ​പ്ര​ഖ്യാ​പ​ന​ത്തോ​ട്​ ​െഎ​ക്യ​പ്പെ​ടാ​ന​ല്ലേ പ​റ്റൂ. മേ​ന​ക ഗാ​ന്ധി മൃ​ഗസ്​​നേ​ഹി മാ​ത്ര​മ​ല്ല; മൃ​ഗ​സം​ര​ക്ഷണ വ​കു​പ്പ്​ കൈ​കാ​ര്യം ചെ​യ്ത മ​ന്ത്രി​കൂ​ടി​യാ​ണ്. അ​തി​നാ​ൽ, പൈ​തൃ​ക മൃ​ഗ​ത്തെ സം​ര​ക്ഷി​ക്കാ​നു​ള്ള ബാ​ധ്യ​ത പി​ന്നെ​യും കൂ​ടും. ഒ​രു ആ​ന മ​നു​ഷ്യ ഇ​ട​പെ​ട​ലു​ക​ളാ​ൽ ചെ​രി​ഞ്ഞു​വെ​ന്ന വാ​ർ​ത്ത കേ​ൾ​ക്കു​േ​മ്പാ​ൾ ഉ​ള്ളം പി​ട​യും. ആ ​ദുഃ​ഖ​ത്തി​ൽ എ​ന്തെ​ങ്കി​ലു​മൊ​ക്കെ വി​ളി​ച്ചുപ​റ​ഞ്ഞി​ട്ടു​ണ്ടെ​ങ്കി​ൽ അ​തി​നെ ആ ​സ്​​പി​രി​റ്റി​ൽ ക​ണ്ടാ​ൽ മ​തി​യാ​യി​രു​ന്നു. പ​​േക്ഷ, ക​ട​ൽ​പ​ശു ആ​ന​യാ​യി പ​രി​ണ​മി​ച്ച​തു​പോ​െ​ല, മേ​ന​ക​ക്കും കാ​ര്യ​മാ​യ മാ​റ്റ​ങ്ങ​ൾ പ്ര​ക​ട​മാ​യ​താ​ണ്​ കു​ഴ​പ്പ​മാ​യ​ത്. ക​ട​ൽ​പ​ശു​വി​ന്​ മേ​ൽച്ചുണ്ടി​നാ​ണ്​ മാ​റ്റ​മു​ണ്ടാ​യ​തെ​ങ്കി​ൽ മേ​ന​ക​ക്ക്​ അ​ത്​ നാ​വി​നാ​ണെ​ന്ന വ്യ​ത്യാ​സ​മേ​യു​ള്ളൂ. അ​തോ​ടെ, മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹി​യി​ൽ ല​ക്ഷ​ണ​മൊ​ത്ത സം​ഘി​യാ​യി. അ​തു​കൊ​ണ്ടാ​ണ്​ ന​മ്മു​ടെ രാ​ജ്യ​ത്ത്​ പ്ര​തി​വ​ർ​ഷം 600 ആ​ന​ക​ൾ കൊ​ല്ല​പ്പെ​ടു​േ​മ്പാ​ഴും ഉ​ണ്ടാ​കാ​ത്ത രോ​ഷം ‘മ​ല​പ്പു​റം ആ​ന’​യു​ടെ കാ​ര്യ​ത്തി​ൽ സം​ഭ​വി​ച്ച​ത്. ആ​ന കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ട​ത്​ മ​ല​പ്പു​റ​ത്ത​​ല്ലെ​ങ്കി​ലും അ​ങ്ങ​നെ പ​റ​ഞ്ഞാ​ലേ യോ​ഗി, ക​പി​ൽ മി​ശ്ര മു​ത​ലാ​യ വീ​ര​ന്മാ​രു​ടെ മു​ന്നി​ൽ പി​ടി​ച്ചു​നി​ൽ​ക്കാ​ൻ പ​റ്റൂ. ഒ​രു മു​സ്​​ലിം ഭൂ​രി​പ​ക്ഷ ജി​ല്ല​യെ​ക്കു​റി​ച്ച്​ ക​ഥ​ മെ​ന​യു​േ​മ്പാ​ൾ അ​തി​ൽ ബോം​ബും തോ​ക്കു​മൊ​​ന്നു​മി​ല്ലെ​ങ്കി​ൽ ഇ​പ്പ​റ​ഞ്ഞ വീ​ര​ന്മാ​ർ ക​ളി​യാ​ക്കും. യു.​പി​യി​ലെ പി​ലി​ബി​ത്തും സു​ൽ​ത്താ​ൻ​പുരു​മൊ​ക്കെ കൈ​യി​ൽ​ നി​ൽ​ക്ക​ണ​മെ​ങ്കി​ൽ ഇ​നി ഇ​ങ്ങ​നെ​യൊ​ക്കെ​യു​ള്ള അ​ഭ്യാ​സ​ങ്ങ​ളും വേ​ണം. പ​േ​ക്ഷ, ഇൗ ‘​മാ​തം​ഗ മേ​ള’​ത്തി​നെ​തി​രെ കേ​സെ​ടു​ത്തി​രി​ക്ക​യാ​ണ്​ മ​ല​പ്പു​റം പൊ​ലീ​സ്. 

കു​റ​ച്ചു​കാ​ല​മാ​യി മേ​ന​ക​യി​ൽ ഇൗ ​പ​രി​ണാ​മം പ്ര​ക​ട​മാ​ണ്. കേ​വ​ല മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹ​ത്തി​ന്​​ ഹി​ന്ദു​ത്വ​യു​ടെ പ​രി​വേ​ഷം ന​ൽ​കു​േ​മ്പാ​ഴു​ള്ള അ​വ​സ്​​ഥാ​വി​ശേ​ഷ​മാ​ണി​ത്. ഇ​ങ്ങ​നെ​യൊ​രു മാ​ന​സി​കാ​വ​സ്​​ഥ​യി​ൽ മ​നു​ഷ്യ​ന്​ വി​ല​യു​ണ്ടാ​വി​ല്ല എ​ന്ന​താ​ണ്​ യാ​ഥാ​ർ​ഥ്യം. നാ​ല​ഞ്ചു വ​ർ​ഷം മു​മ്പ്, തി​രു​വ​നന്ത​പു​ര​ത്ത്​ വ​യോ​ധി​ക​യെ പ​​ട്ടി ക​​ടി​​ച്ചു​​കൊ​​ന്നു​​വെ​​ന്ന വാ​​ർ​​ത്ത കേ​​ട്ട​​പ്പോ​​ൾ, അ​​വ​​രു​​ടെ കൈ​​യി​​ൽ എ​​ന്തോ മാം​​സ​​ഭാ​​ഗം ഉ​​ണ്ടാ​​യി​​രി​​ക്ക​​ണം എ​ന്ന്​ മേ​ന​ക പ്ര​തി​ക​രി​ച്ച​ത്​ ഇൗ ​മാ​ന​സി​കാ​വ​സ്ഥയി​ൽ​ നി​ന്നാ​യി​രി​ക്ക​ണം. പ​​ട്ടി ക​​ടി​​ക്കാ​​തി​​രി​​ക്കാ​​ൻ മാം​​സ​​ഭാ​​ഗ​​മി​​ല്ലാ​​തെ ന​​ട​​ക്ക​​ണ​​മെ​​ങ്കി​​ൽ മ​നു​ഷ്യ​നെ തൊ​​ലി​​യു​​രി​​ച്ച് അ​​സ്​​​ഥി​​കൂ​​ട​​മാ​​ക്കി നി​​ര​​ത്തി​​ലി​​റ​ക്കേണ്ടി​വ​രും. അ​പ്പോ​ഴും എ​ല്ലി​നു​വേ​ണ്ടി പ​ട്ടി​ക​ൾ പി​റ​കെ കൂ​ടു​മെ​ന്ന​താ​ണ്​ ന​മ്മുടെ തെ​രു​വു​ക​ളു​ടെ വ​ർ​ത്ത​മാ​നം. ഗോ​​മാം​​സം കൈ​​യി​​ൽ വെ​​ച്ചാ​​ൽ മേ​ന​ക​യു​ടെ പാ​ർ​ട്ടി​ക്കാ​രാ​യ ഗോ​​ഗു​ണ്ട​ക​ൾ ആ​​ക്ര​​മി​ച്ചു കൊ​ല്ലും. സ്വ​​ന്തം മാം​​സം പ​ട്ടി​ക​ൾ ക​ടി​ച്ചു​കീ​റു​ക​യും ചെ​യ്യും. ഇ​ങ്ങ​നെ പ​ട്ടി​ക​ൾ​ക്കും ഗോ​ഗു​ണ്ട​ക​ൾ​ക്കും ഇ​ട​യി​ൽ വീ​ർ​പ്പു​മു​ട്ടി​ക്കു​ക എ​ന്ന​താ​ണ്​ ഹി​ന്ദു​ത്വ വി​ഭാ​വ​നം ചെ​യ്യു​ന്ന മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹം. ഇൗ ​ത​ത്ത്വസം​ഹി​ത​യി​ൽ മ​നു​ഷ്യ​ന്​ പു​ല്ലു​വി​ല​പോ​ലു​മി​ല്ല. മു​സ്​​ലി​മാ​ണെ​ങ്കി​ലോ, അ​ത്​ മ​നു​ഷ്യ​ൻ പോ​ലു​മാ​യി ക​ണ​ക്കാ​ക്കി​ല്ല. ഇൗ ‘​മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹ​ത്തി​’​െ​ൻ​റ ബ്രാ​ൻ​ഡ്​ അം​ബാ​സഡ​റാ​ണി​പ്പോ​ൾ മേ​ന​ക. ക​ഴി​ഞ്ഞ തെ​ര​ഞ്ഞെ​ടു​പ്പ്​ കാ​ല​ത്ത്, ത​നി​ക്ക്​ വോ​ട്ട്​ ചെ​യ്യാ​ത്ത മു​സ്​​ലിം​ക​െ​ള ‘പി​ന്നെ ക​​ണ്ടോ​ളാം’ എ​ന്ന്​ പ​ര​സ്യ​മാ​യി ഭീ​ഷ​ണി​പ്പെ​ടു​ത്തി​യ​പ്പോ​ഴും ‘ഇൗ​ദ്​ ബ​ലി’​യി​ലൂടെ മു​സ്​​ലിം​ക​ൾ രാ​ജ്യ​ത്തെ ഒ​ട്ട​ക​ങ്ങ​ളെ നാ​മാ​വ​ശേ​ഷ​മാ​ക്കു​ന്നു​വെ​ന്ന്​ പ​രി​ത​പി​ച്ച​പ്പോ​ഴു​മെ​ല്ലാം മേ​ന​ക​യു​ടെ മാ​റ്റം ജ​നം ക​ണ്ടു. ആ ​പ​ക​ർ​ന്നാ​ട്ട​ത്തി​െ​ൻ​റ പു​തി​യ എ​പ്പിസോ​ഡ്​ മാ​ത്ര​മാ​യി​രു​ന്നു ഇൗ ‘​ആ​ന​ക്ക​ല​ഹം’. പ​​േക്ഷ, ചെ​റു​താ​യൊ​ന്നു പാ​ളി​യെ​ന്നു മാ​ത്രം.

മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹം ത​ല​ക്കുപി​ടി​ച്ചാ​ൽ ചു​റ്റി​ലു​ള്ള​തൊ​ന്നും കാ​ണാ​ത്ത അ​സു​ഖം പ​ണ്ടേ​യു​ള്ള​താ​ണ്. അ​തി​െ​ൻ​റ പേ​രി​ൽ സ്വ​ന്തം മ​ന്ത്രി​സ​ഭ​യി​ൽ​വ​രെ ത​ല്ലു​പി​ടി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ട്. ഒ​ന്നാം മോ​ദിസ​ർ​ക്കാ​റി​െ​ൻ​റ കാ​ല​ത്ത്, ബി​ഹാ​റി​ലും മ​റ്റും കാ​​ർ​​ഷി​​ക​​ വി​​ള​​ക​​ൾ ന​​ശി​​പ്പി​​ക്കു​​ക​​യും മ​​നു​​ഷ്യ​​രെ ആ​​ക്ര​​മി​​ക്കു​​ക​​യും ​​ചെ​​യ്യു​​ന്ന നീ​​ൽ​​ഗാ​​യ്, കാ​​ട്ടു​​പ​​ന്നി തു​​ട​​ങ്ങി​​യ മൃ​​ഗ​​ങ്ങ​​ളെ കൊ​​ല്ലാ​​ൻ വ​കു​പ്പ്​ മ​ന്ത്രി പ്ര​കാ​ശ്​ ജാ​​വ​്​ദേ​ക്ക​ർ അ​നു​മ​തി ന​ൽ​കി​യ​പ്പോ​ൾ മേ​ന​ക പാ​ർ​ട്ടി നോ​ക്കാ​തെ കൊ​മ്പു​കോ​ർ​ത്തു. എ​ന്നി​ട്ടും അ​തി​െ​ൻ​റ ഇൗ​ർ​ഷ്യ ജാ​വ​്​ദേ​ക്ക​ർ കാ​ണി​ച്ചി​ല്ല. മ​ല​പ്പു​റ​ത്തെ മാ​പ്പി​ള​മാ​രു​ടെ ഗ​ജ​വേ​ട്ട​ക്കെ​തി​രാ​യ പോ​രാ​ട്ട​ത്തി​ൽ മേ​ന​ക​ക്കൊ​പ്പ​മാ​ണ്​ ടി​യാ​ൻ. 20 വ​ർ​ഷം മു​മ്പ്, വാ​ജ്​​പേ​യ്​ സ​ർ​ക്കാ​റി​ൽ സാ​മൂ​ഹി​ക നീ​തി വ​കു​പ്പ്​ കൈ​കാ​ര്യം ചെ​യ്​​ത​പ്പോ​ഴും കൈമെ​യ്​ മ​റ​ന്ന്​ ​മൃ​ഗ​സേ​വ​ക്കി​റ​ങ്ങി​യി​ട്ടു​ണ്ട്. പ​ട്ടി​ക വ​ർ​ഗ​ക്കാ​ർ​ക്കും ന്യൂ​ന​പ​ക്ഷ​ങ്ങ​ൾ​ക്കും മാ​റ്റി​വെ​ച്ച തു​ക​യി​ൽ വെ​ള്ളം ചേ​ർ​ത്ത്​ മൃ​ഗ​ങ്ങ​ൾ​ക്ക്​ കൊ​ടു​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു അ​ക്കാ​ല​ത്തെ പ്ര​ധാ​ന വി​നോ​ദം. ഇ​ക്കൂട്ട​ത്തി​ൽ ശു​ചീ​ക​ര​ണ തൊ​ഴി​ലാ​ളി​ക​ളു​ടെ പു​ന​ര​ധി​വാ​സ​ത്തി​ന്​ നീ​ക്കി​വെ​ച്ച 90 കോ​ടി മൃ​ഗ​സം​ര​ക്ഷ​ണ​ത്തി​ന്​ വി​ട്ടു​ന​ൽ​കി​യ​ത്​ മാ​ധ്യ​മ​ങ്ങ​ൾ കൈ​യോ​ടെ പി​ടി​കൂ​ടി​യ​പ്പോ​ഴാ​ണ്​ ഇ​ത്ര​യും മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹം ആ​വ​ശ്യ​മി​ല്ലെ​ന്ന്​ അ​ട​ൽ​ജി സ്​​നേ​ഹ​പൂ​ർ​വം ഉ​പ​ദേ​ശി​ച്ച​ത്. അ​തി​നും പ​ത്തുവ​ർ​ഷം മു​മ്പ്, ആ​ദ്യം മ​ന്ത്രി​യാ​യ കാ​ല​ത്ത്​ ഫ​രീ​ദാ​ബാ​ദ്​ ജി​ല്ല​യി​ലെ ഗ്രാ​മീ​ണ​ർ മേ​ന​ക​യു​ടെ ‘മൃ​ഗ​സ്​​നേ​ഹം’ അ​വ​സാ​നി​പ്പി​ക്കാ​നു​ള്ള ന​ട​പ​ടി ​വേ​ണ​മെ​ന്ന്​ പ്ര​ധാ​ന​മ​ന്ത്രി വി.​പി. സിങ്ങി​ന്​ എ​ഴു​തി. കേ​ന്ദ്ര​ സ​ഹ​മ​ന്ത്രി​യു​ടെ ഒ​ടു​ക്ക​ത്തെ പ​രി​സ്​​ഥി​തി-​മൃ​ഗസ്​​നേ​ഹം കാ​ര​ണം ത​ങ്ങ​ൾ പ​ട്ടി​ണി​യി​ലാ​യി​രി​ക്കു​ന്നു​വെ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു ആ ​ക​ർ​ഷ​ക​രു​ടെ പ​രാ​തി. എ​ന്നി​ട്ടും സ്വ​ഭാ​വ​ത്തി​ൽ കാ​ര്യ​മാ​യ മാ​റ്റ​മൊ​ന്നു​മു​ണ്ടാ​യി​ല്ല. 25 വ​ർ​ഷ​ത്തി​നി​പ്പു​റം തെ​രു​വു​നാ​യ്​ പ്ര​ശ്​​ന​ത്തി​ൽ മ​ന്ത്രി ജ​ലീ​ലി​നും കി​ട്ടി ഒ​രു ക​ടി. പ്ര​തി​വ​ർ​ഷം 75,000 ആ​ളു​ക​ൾ​ക്ക്​ തെ​രു​വു​നാ​യു​ടെ ക​ടിയേൽ​ക്കു​ന്ന കേ​ര​ള​ത്തി​ൽ ശ​ല്യ​ക്കാ​രാ​യ നാ​യ​്​ക്ക​ളെ വ​ന്ധ്യ​ംക​രി​ക്കു​ക​യ​ല്ല, കൊ​ല്ല​​ു​ക​യാ​ണ്​ ചെ​യ്യു​കയെന്ന്​ മ​ന്ത്രി പ​റ​ഞ്ഞ​ത്​ മേ​ന​ക​ക്ക്​ ര​സി​ച്ചി​ല്ല. ആ ​പ്ര​ശ്​​നം ഒ​തു​ക്കിത്തീർ​ക്കാ​ൻ നി​യ​മ​സ​ഭ​ക്ക്​ ഒ​റ്റ​ക്കെ​ട്ടാ​യി ഇ​ട​പെ​ടേ​ണ്ടി​വ​ന്നു. 

1956 ആ​​ഗ​​സ്​​​റ്റ് 26ന് ​​ഡ​​ൽ​​ഹി​​യി​​ലെ സി​​ഖ് കു​​ടും​​ബ​​ത്തി​​ൽ ജ​​ന​​നം. ലെ​​ഫ്. കേ​​ണ​​ൽ ത​​ർ​​ലോ​​ച​​ൻ സി​ങ്ങി​െ​ൻ​റ​യും അ​​മൃ​​തേ​​ശ്വ​​ർ ആ​​ന​ന്ദി​െ​ൻ​റ​യും മ​ക​ൾ. ലോ​​റ​​ൻ​​സ്​ സ്​​​കൂ​​ളി​​ലും ലേ​​ഡി ശ്രീ​​രാം കോ​​ള​​ജി​​ലും പ​​ഠ​​നം. ജെ.​​എ​​ൻ.​​യു​​വി​​ൽ​​നി​​ന്ന് ജ​​ർ​​മ​​ൻ ഭാ​​ഷ​​യും പ​​ഠി​​ച്ചു. 17ാം വ​യ​സ്സി​ൽ, ഒ​രു കോ​​ക്ടെ​​യി​​ൽ പാ​​ർ​​ട്ടി​​യി​​ൽ​വെ​ച്ചാ​ണ്​ സ​​ഞ്ജ​​യ് ഗാ​​ന്ധി​​യെ പ​രി​ച​യ​പ്പെ​ട്ട​ത്. 1974 സെ​​പ്റ്റം​​ബ​​റി​​ൽ വി​വാ​ഹി​ത​രാ​യി. അ​​ടി​​യ​​ന്ത​​രാ​​വ​​സ്​​​ഥ​​ക്കാ​​ല​​ത്ത് ഇ​ന്ദിര​യു​ടെ വ​സ​തി​യി​ലി​രു​ന്ന്​​ സ​ഞ്​​ജ​യ്​ ഭ​ര​ണച​ക്രം തി​രി​ച്ച​പ്പോ​ൾ സ​ർ​വ നീ​ക്ക​ങ്ങ​ൾ​ക്കും സാ​ക്ഷി​യാ​യി. അ​വി​ടെ​നി​ന്നാ​ണ്​ രാ​ഷ്​​ട്രീ​യ പാ​ഠ​ങ്ങ​ൾ ആ​രം​ഭി​ക്കു​ന്ന​ത്. 1980ൽ ​സ​ഞ്​​ജ​യ്​ വി​മാ​നാ​പ​ക​ട​ത്തി​ൽ മ​രി​ച്ച​തോ​ടെ ഇ​ന്ദി​ര​യു​മാ​യി അ​ക​ന്നു. അ​ങ്ങ​നെ​യാ​ണ്​ കു​ഞ്ഞുവ​രു​ണു​മാ​യി സ​​ഫ്ദ​​ർ​​ജം​​ഗ് റോ​​ഡി​​ലെ ഒ​​ന്നാം​​ ന​​മ്പ​​ർ വ​​സ​​തി​​യി​​ൽ​​നി​​ന്ന് പു​റ​ത്താ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​ത്. ആ ​നി​മി​ഷം മു​ത​ൽ ഇ​ന്ത്യ​ൻ രാ​ഷ്​​ട്രീ​യ​ത്തി​ൽ പു​തി​യ അ​ധ്യാ​യം കു​റി​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. സ​​ഞ്ജ​​യ് വി​​ചാ​​ർ മ​​ഞ്ച് രൂ​​പ​​വ​​ത്ക​​രി​​ച്ചു പൊ​തുപ്ര​വ​ർ​ത്ത​നം തു​ട​ങ്ങി. ’84ൽ, ​രാ​ജീ​വി​നോ​ട്​ മ​ത്സ​രി​ച്ചെങ്കി​ലും ദ​യ​നീ​യ​മാ​യി പ​രാ​ജ​യ​പ്പെ​ട്ടു. 1988ൽ ​​വി.​​പി. സി​​ങ്ങിെ​​ൻ​​റ ജ​​ന​​താ​​ദ​​ളി​​ൽ ചേ​​ർ​​ന്നു. അ​​ടു​​ത്ത​​വ​​ർ​​ഷം പി​ലി​ബി​ത്തി​ൽനി​ന്ന്​ ജ​യി​ച്ച്​ കേ​​ന്ദ്ര​​ പ​​രി​​സ്​​​ഥി​​തി സ​​ഹ​​മ​​ന്ത്രി​​യാ​​യി.​ പ​ക്ഷേ, പാ​ർ​ട്ടി​യി​ൽ സി​ങ്ങു​മാ​യി തെ​റ്റി ച​ന്ദ്ര​ശേ​ഖ​റി​െ​ൻ​റ പ​ക്ഷം ചേ​ർ​ന്നു. അ​വി​ടെ​നി​ന്ന്​ തെ​റ്റി​പ്പോ​ന്നു. ഒ​ടു​വി​ൽ ’96ൽ ​ദേ​വ​ഗൗ​ഡ​യോ​ടും ഉ​ട​ക്കി​യാ​ണ്​ പാ​ർ​ട്ടി വി​ട്ട​ത്. 2004 വ​രെ​ ബി.​ജെ.​പി​യു​ടെ ത​ണ​ലി​ൽ ക​ഴി​ഞ്ഞു. അ​തി​നു​ശേ​ഷം മ​ക​നൊ​പ്പം പാ​ർ​ട്ടി അം​ഗ​ത്വം സ്വീ​ക​രി​ച്ചു. ഒ​ന്നാം മോ​ദി സർക്കാറി​ൽ വ​നി​ത ശി​ശു​ക്ഷേ​മ​മാ​ണ്​ കൈ​കാ​ര്യം ചെ​യ്​​ത​ത്. 1992ൽ ​​പീ​​പ്ൾ ഫോ​​ർ ആ​​നി​​മ​​ൽ​​സ്​ എ​​ന്ന മൃ​​ഗാ​​വ​​കാ​​ശ സം​​ര​​ക്ഷ​​ണ സം​​ഘ​​ട​​ന രൂ​​പ​​വ​​ത്ക​​രി​​ച്ചു. ഏ​താ​നും പു​സ്​​ത​ക​ങ്ങ​ളും എ​ഴു​തി​യി​ട്ടു​ണ്ട്. 2009 മു​ത​ൽ വ​രു​ണും പാ​ർ​ല​മെ​ൻ​റി​ലു​ണ്ട്.