മാ​ൾ​വ​യി​ലെ കാ​റ്റി​ൽ അ​ലി​ഞ്ഞ ചെ​മ്പ​ക​ഗ​ന്ധം

കൈ​ക​ൾ ആ​കാ​ശ​ത്തേ​ക്കു​യ​ർ​ത്തി ഒ​രു ന​ർ​ത്ത​ക​ന്റെ അം​ഗവി​ക്ഷേ​പ​ങ്ങ​ളോ​ടെ പാ​ടി​യ ഒ​രു ഗാ​യ​ക​നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു ഹി​ന്ദു​സ്ഥാ​നി സം​ഗീ​ത​ത്തി​ൽ. കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ. പാ​ര​മ്പ​ര്യ വ​ഴി​യി​ൽ​നി​ന്ന് മാ​റി​ന​ട​ന്ന ക​ലാ​കാ​ര​ൻ. ശാ​സ്ത്രീ​യ സം​ഗീ​ത​ത്തി​ൽ​നി​ന്ന് നാ​ടോ​ടി​സം​ഗീ​ത​ത്തി​ലേ​ക്കും പ്ര​കൃ​തി​യി​ലേ​ക്കും സ​ഞ്ച​രി​ച്ച പാ​ട്ടു​കാ​ര​ൻ. കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ ജ​ന്മ​ശ​താ​ബ്ദി വ​ർ​ഷ​ത്തി​ൽ അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ പാ​ട്ടു​ക​ൾ​ക്കും സം​ഗീ​ത​ദ​ർ​ശ​ന​ങ്ങ​ൾ​ക്കും പ്ര​സ​ക്തി ഏ​റെ​യു​ണ്ട്.

ക​ർ​ണാ​ട​ക​യി​ലെ ബെ​ൽ​ഗാ​മി​ൽ ജ​നി​ച്ച ശി​വ​പു​ത്ര സി​ദ്ധ​രാ​മ​യ്യ കൊം​ക​ലി എ​ന്ന കു​ട്ടി​യു​ടെ പാ​ട്ടു കേ​ട്ട് ലിം​ഗാ​യ​ത്തു​കാ​ര​നാ​യ സ​ന്യാ​സി​യാ​ണ് അ​വ​നെ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ എ​ന്ന് വി​ളി​ച്ച​ത്. കു​മാ​റി​ന്റെ അ​ച്ഛ​ൻ സി​ദ്ധ​രാ​മ​യ്യ കൊം​ക​ലി സം​ഗീ​താ​സ്വാ​ദ​ക​നും ഉ​സ്താ​ദ് അ​ബ്ദു​ൽ ക​രീം ഖാ​ന്റെ ആ​രാ​ധ​ക​നു​മാ​യി​രു​ന്നു. പ​ന്ത്ര​ണ്ടാം വ​യ​സ്സി​ൽ​ത​ന്നെ കു​മാ​ർ സം​ഗീ​ത​സ​ദ​സ്സു​ക​ളി​ലെ സ്ഥി​രം സാ​ന്നി​ധ്യ​മാ​യി. പ്ര​യാ​ഗ്‌ സം​ഗീ​ത സ​മി​തി​യു​ടെ ക​ച്ചേ​രി​യി​ൽ കു​മാ​ർ പാ​ടു​ന്ന​ത് കേ​ട്ട് ഉ​സ്താ​ദ് ഫ​യാ​സ് ഖാ​ൻ പ​റ​ഞ്ഞു: ‘‘എ​നി​ക്ക് എ​ന്തെ​ങ്കി​ലും സ​മ്പാ​ദ്യ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ൽ അ​തെ​ല്ലാം ഞാ​ൻ ഈ ​കു​ട്ടി​യെ സം​ഗീ​തം പ​ഠി​പ്പി​ക്കാ​ൻ ചെ​ല​വ​ഴി​ക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു.’’ ഇ​തേ വ​ർ​ഷം കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ കൊ​ൽ​ക്ക​ത്ത​യി​ൽ എ​ത്തി​യ​പ്പോ​ൾ സൈ​ഗ​ളി​ന്റെ ദേ​വ​ദാ​സ് (1936) പു​റ​ത്തി​റ​ങ്ങി​യ സ​മ​യ​മാ​യി​രു​ന്നു. സൈ​ഗ​ളി​ന്റെ പാ​ട്ടു​ക​ൾ പാ​ടി ബം​ഗാ​ളി സം​ഗീ​താ​സ്വാ​ദ​ക​രെ​യും കൈ​യി​ലെ​ടു​ത്തു. ആ​വേ​ശ​ത്തി​ൽ കാ​ണി​ക​ൾ സ്റ്റേ​ജി​ലേ​ക്ക് നോ​ട്ടു​ക​ൾ എ​റി​ഞ്ഞു. സ്റ്റേ​ജി​ൽ പാ​റി​ന​ട​ന്ന നോ​ട്ടു​ക​ൾ എ​ടു​ത്ത് ആ ​പ​ന്ത്ര​ണ്ടു​കാ​ര​ൻ ത​ന്റെ കീ​ശ​യി​ൽ തി​രു​കി.

വ​ലി​യ സം​ഗീ​ത​ജ്ഞ​ന്മാ​രെ അ​നു​ക​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ തു​ട​ക്കം. ബോം​െ​ബ​യി​ൽ ന​ട​ന്ന ഒ​രു സ്വ​കാ​ര്യ സം​ഗീ​ത ക​ച്ചേ​രി​യി​ൽ പാ​ടാ​ൻ ക്ഷ​ണി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ അ​വി​ടെ സ​ന്നി​ഹി​ത​രാ​യ ഉ​സ്താ​ദ് അ​ബ്ദു​ൽ ക​രീം​ഖാ​ൻ, ഉ​സ്താ​ദ് ഫ​യാ​സ് ഖാ​ൻ, പ​ണ്ഡി​റ്റ് ഓം​കാ​ർ​നാ​ഥ്‌ ഠാ​ക്കൂ​ർ, സ​വാ​യി ഗ​ന്ധ​ർ​വ, കേ​സ​ർ​ബാ​യി കേ​ർ​ക്ക​ർ എ​ന്നി​വ​രു​ടെ ശൈ​ലി അ​നു​ക​രി​ച്ചു പാ​ടി. സ​ദ​സ്സി​ലു​ള്ള അ​വ​ർ അ​ത് ന​ന്നാ​യി ആ​സ്വ​ദി​ക്കു​ക​യും പാ​ട്ടു​കാ​ര​നെ അ​ഭി​ന​ന്ദി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്തു. ഓ​രോ ഗാ​യ​ക​രു​ടെ ശൈ​ലി​യും അ​വ​ന് മ​നഃ​പാ​ഠ​മാ​യി​രു​ന്നു. അ​ത് കേ​വ​ലം അ​നു​ക​ര​ണ​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. മ​റി​ച്ച് സം​ഗീ​ത​ത്തോ​ടു​ള്ള അ​വ​ന്റെ ആ​ദ​ര​വ് പ്ര​ക​ടി​പ്പി​ക്ക​ലാ​യി​രു​ന്നു.

പ​ണ്ഡി​റ്റ് വി.​ഡി. പ​ലൂ​സ്ക​റി​ന്റെ ശി​ഷ്യ​നും മ​ഹാ​രാ​ഷ്ട്ര​യി​ലെ മി​റാ​ജി​ലു​ള്ള ഖ​യാ​ൽ ഗാ​യ​ക​നു​മാ​യ ബി.​ആ​ർ. ദി​യോ​ധ​റി​ന്റെ കീ​ഴി​ലാ​ണ് സം​ഗീ​ത​പ​ഠ​ന​ത്തി​ന് അ​വ​സ​രം കി​ട്ടി​യ​ത്. ദി​യോ​ധ​ർ പേ​രെ​ടു​ത്ത ഗാ​യ​ക​നൊ​ന്നു​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. പ​ക്ഷേ, സം​ഗീ​ത​ത്തി​ൽ അ​ഗാ​ധ​മാ​യ പാ​ണ്ഡി​ത്യ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ഗ്വാ​ളി​യോ​ർ ഘ​രാ​ന​യി​ലാ​ണ് പ​ഠി​ച്ച​തെ​ങ്കി​ലും ഒ​രു ഘ​രാ​ന​യു​ടെ​യും ച​ട്ട​ക്കൂ​ടി​ൽ ഒ​തു​ങ്ങി​നി​ൽ​ക്കാ​ൻ അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന് താ​ൽ​പ​ര്യ​മി​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു.

പൂ​ർ​ണ​മാ​യും വ്യ​ക്തി​വൈ​ഭ​വ​ത്തി​ന്റെ വ​ക്താ​വാ​യി​രു​ന്നു ദി​യോ​ധ​ർ. എ​ല്ലാ ഘ​രാ​ന​ക​ളി​ൽ​നി​ന്നും ശൈ​ലി​ക​ൾ സ്വീ​ക​രി​ക്കു​ക​യും ത​ന്റേ​താ​യ രീ​തി​യി​ൽ പ​രീ​ക്ഷ​ണ​ങ്ങ​ൾ ന​ട​ത്തു​ക​യും ചെ​യ്തു. ഇ​ത് പു​തി​യ പാ​ത​ക​ൾ വെ​ട്ടി​ത്തു​റ​ക്കാ​ൻ ശി​ഷ്യ​ന് പ്ര​ചോ​ദ​ന​മാ​യി. ദി​യോ​ധ​ർ ചെ​ലു​ത്തി​യ സ്വാ​ധീ​ന​മാ​യി​രി​ക്കാം ഒ​ന്നി​ൽ​ത​ന്നെ ഒ​തു​ങ്ങി​നി​ൽ​ക്കാ​തെ വി​വി​ധ ഘ​രാ​ന​ക​ളു​ടെ ശൈ​ലി​ക​ൾ സ്വാം​ശീ​ക​രി​ക്കാ​നും സ്വ​ന്ത​മാ​യൊ​ന്നു വി​ക​സി​പ്പി​ച്ചെ​ടു​ക്കാ​നും കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യെ പ്രാ​പ്ത​നാ​ക്കി​യ​ത്.

1941 മു​ത​ൽ 1946 വ​രെ​യു​ള്ള കാ​ല​യ​ള​വി​ൽ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ ത​ന്റെ യ​ഥാ​ർ​ഥ ശ​ബ്ദ​വും ശൈ​ലി​യും ക​ണ്ടെ​ത്താ​നു​ള്ള ശ്ര​മ​ത്തി​ലാ​യി​രു​ന്നു. ഘ​രാ​ന​ക​ളു​ടെ വ​ഴി​യേ പോ​കേ​ണ്ട എ​ന്ന് ആ ​യു​വ​ഗാ​യ​ക​ൻ തീ​രു​മാ​നി​ച്ചി​രു​ന്നു. ഒ​രു​ത​ര​ത്തി​ൽ പ​റ​ഞ്ഞാ​ൽ ഇ​രു​ട്ടി​ൽ വെ​ളി​ച്ചം തേ​ടി​യു​ള്ള യാ​ത്ര പോ​ലെ​യാ​യി​രു​ന്നു അ​ത്. ഒ​രു​ദി​വ​സം ഭിം​പ​ലാ​സി രാ​ഗ​ത്തി​ൽ ഖ​യാ​ൽ പാ​ടി​യ​പ്പോ​ഴാ​ണ് ത​ന്റെ ശൈ​ലി​യും സ്വ​ര​വും തി​രി​ച്ച​റി​ഞ്ഞ​ത്. ഒ​രു​പാ​ട് നാ​ളാ​യു​ള്ള സ​ന്ദേ​ഹ​ത്തി​ന് അ​ങ്ങ​നെ വി​രാ​മ​മാ​യി. ദി​യോ​ധ​റി​ന്റെ കീ​ഴി​ൽ പ​ഠി​ക്കു​ന്ന കാ​ല​ത്താ​ണ് സ​ഹ​പാ​ഠി​യാ​യ ഭാ​നു​മ​തി കോ​ൺ​സി​നെ പ്രേ​മി​ച്ച് വി​വാ​ഹം ക​ഴി​ച്ച​ത്. പ്ര​ണ​യ​സാ​ക്ഷാ​ത്കാ​രം അ​വ​രു​ടെ ജീ​വി​ത​ത്തി​ന് പു​തി​യ ഊ​ർ​ജം പ​ക​ർ​ന്നു. ഗാ​യ​ക​ൻ എ​ന്ന നി​ല​യി​ൽ ജീ​വി​ത​ത്തി​ന്റെ ഗ്രാ​ഫ് ഉ​യ​ർ​ന്നു തു​ട​ങ്ങി​യ നാ​ളു​ക​ളി​ലാ​ണ് ക്ഷ​യ​രോ​ഗ​ത്തി​ന്റെ രൂ​പ​ത്തി​ൽ ഒ​രു ദു​ര​ന്തം കു​മാ​റി​ന്റെ ജീ​വി​ത​ത്തി​ലേ​ക്ക് ക​ട​ന്നു​വ​ന്ന​ത്.

സം​ഗീ​ത ജീ​വി​തം അ​വ​സാ​നി​ച്ചെ​ന്ന് തോ​ന്നി​ച്ച ഘ​ട്ടം. ശു​ദ്ധ​വാ​യു​വും വ​ര​ണ്ട കാ​ലാ​വ​സ്ഥ​യു​മു​ള്ള ഒ​രു പ്ര​ദേ​ശ​ത്തേ​ക്ക് താ​മ​സം മാ​റാ​ൻ ഡോ​ക്ട​ർ​മാ​ർ നി​ർ​ദേ​ശി​ച്ചു. അ​തി​നാ​യി മ​ധ്യ​പ്ര​ദേ​ശി​ലെ മാ​ൾ​വ പ്ര​ദേ​ശ​ത്തെ ദേ​വാ​സ് എ​ന്ന സ്ഥ​ലം തി​ര​ഞ്ഞെ​ടു​ത്തു. രോ​ഗം പൂ​ർ​ണ​മാ​യി ഭേ​ദ​മാ​കു​ന്ന​തുവ​രെ പാ​ട​രു​തെ​ന്ന് വി​ല​ക്കു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ഭാ​ര്യ ഭാ​നു​മ​തി അ​ധ്യാ​പി​ക​യാ​യി ജോ​ലി ചെ​യ്തു കു​ടും​ബം നോ​ക്കി. ക്ര​മേ​ണ സു​ഖം പ്രാ​പി​ച്ചു​വെ​ങ്കി​ലും ശ്വാ​സ​കോ​ശ​ങ്ങ​ളി​ലൊ​ന്ന് ത​ക​രാ​റി​ലാ​വു​ക​യും നീ​ക്കം ചെ​യ്യേ​ണ്ടിവ​രുക​യും ചെ​യ്തു.

പാ​ടാ​ൻ വി​ല​ക്കു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ലും ഉ​ള്ളി​ലെ സം​ഗീ​ത​ത്തി​ന്റെ ക​ട​ൽ അ​ശാ​ന്ത​മാ​യി​രു​ന്നു. ത​ന്റെ ആ​ന്ത​രി​ക​ലോ​ക​ത്ത് പാ​ടു​ക​യും സം​ഗീ​ത​ത്തെ​യും ത​ത്ത്വ​ചി​ന്ത​യെ​യും കു​റി​ച്ചു​ള്ള ആ​ലോ​ച​ന​ക​ളി​ൽ മു​ഴു​കു​ക​യും ചെ​യ്തു. മാ​ൾ​വ പ്ര​ദേ​ശ​ത്തെ സം​ഗീ​തം സൂ​ക്ഷ്മ​മാ​യി നി​രീ​ക്ഷി​ച്ചു. അ​ല​ഞ്ഞു ന​ട​ക്കു​ന്ന നാ​ടോ​ടി​ക​ളു​ടെ സം​ഗീ​തം കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ ഉ​ള്ളി​ലെ ദാ​ർ​ശ​നി​ക​നെ ഉ​ണ​ർ​ത്തി. ക്ലാ​സി​ക്ക​ൽ സം​ഗീ​തം നാ​ടോ​ടി സം​ഗീ​ത​ത്തി​ന്റെ പ​രി​ഷ്ക​രി​ച്ച രൂ​പ​മാ​ണ് എ​ന്ന സി​ദ്ധാ​ന്ത​ത്തി​ലേ​ക്ക് അ​ത് ന​യി​ച്ചു. അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ സം​ഗീ​ത​സ​ങ്ക​ൽ​പ​ങ്ങ​ളി​ൽ കാ​ത​ലാ​യ മാ​റ്റ​ങ്ങ​ൾ അ​തു​ണ്ടാ​ക്കി. നാ​ടോ​ടി ഈ​ണ​ങ്ങ​ളെ അ​ടി​സ്ഥാ​ന​പ്പെ​ടു​ത്തി പു​തി​യ രാ​ഗ​ങ്ങ​ൾ സൃ​ഷ്‌​ടി​ച്ചു. ഹി​ന്ദു​സ്ഥാ​നി സം​ഗീ​ത​ത്തി​ൽ അ​തൊ​രു പു​ത്ത​ൻ പ​രീ​ക്ഷ​ണ​മാ​യി​രു​ന്നു.

പാ​ടാ​തി​രു​ന്ന ഏ​ഴു വ​ർ​ഷ​ക്കാ​ലം ഈ ​ചി​ന്ത​യു​ടെ വി​ട​ര​ലു​ക​ളാ​ണ് കു​മാ​റി​ന്റെ ഉ​ള്ളി​ൽ സം​ഭ​വി​ച്ച​ത്. നീ​ണ്ട ഏ​ഴു​വ​ർ​ഷ​ത്തെ മൗ​ന​ത്തി​നുശേ​ഷം കു​മാ​ർ വേ​ദി​യി​ൽ പാ​ടി​യ​പ്പോ​ൾ കേ​ട്ടി​രു​ന്ന​വ​ർ വി​സ്മ​യി​ച്ചു. അ​വ​ർ അ​തു​വ​രെ കേ​ട്ട കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. ശൈ​ലി​യി​ലും വ​ലി​യ മാ​റ്റം വ​ന്നി​രി​ക്കു​ന്നു. ഒ​റ്റ ശ്വാ​സ​കോ​ശം​കൊ​ണ്ട് പാ​ടു​ന്ന അ​ത്ഭു​ത മ​നു​ഷ്യ​ൻ എ​ന്നാ​ണ് സം​ഗീ​ത​ലോ​കം അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ വി​ശേ​ഷി​പ്പി​ച്ച​ത്. എ​ന്നാ​ൽ, പാ​ര​മ്പ​ര്യ​വാ​ദി​ക​ൾ കു​മാ​റി​ന്റെ ആ​ലാ​പ​ന​ത്തെ പ​റ്റി ക​ടു​ത്ത വി​മ​ർ​ശ​നം ഉ​യ​ർ​ത്തി. ക്ലാ​സി​ക്ക​ൽ സം​ഗീ​ത​ത്തെ നാ​ടോ​ടി സം​ഗീ​തം ക​ല​ർ​ത്തി ന​ശി​പ്പി​ക്കു​ന്നു എ​ന്ന​താ​യി​രു​ന്നു പ്ര​ധാ​ന ആ​രോ​പ​ണം. രാ​ഗ​വി​സ്താ​രം ശു​ദ്ധ​മ​ല്ലെ​ന്നും ഗാ​യ​ക​ൻ രാ​ഗ​ഘ​ട​ന​യെ തെ​ല്ലും മാ​നി​ക്കു​ന്നി​ല്ല എ​ന്നും ബ​ന്ദി​ഷി​ലെ പ​ദ​ങ്ങ​ളെ ത​നി​ക്ക് തോ​ന്നി​യ​തു​പോ​ലെ വ​ള​ച്ചൊ​ടി​ക്കു​ന്നു എ​ന്നൊ​ക്കെ​യാ​യി​രു​ന്നു മ​റ്റു പ​രാ​തി​ക​ൾ. പ​ക്ഷേ, വി​മ​ർ​ശ​ക​ർ​പോ​ലും സ​മ്മ​തി​ച്ചു​പോ​കു​ന്ന ഒ​രു കാ​ര്യ​മു​ണ്ട്. അ​ത് ഗാ​യ​ക​ന്റെ സ​ർ​ഗാ​ത്മ​ക​ത​യു​ടെ ഊ​ർ​ജ​പ്ര​വാ​ഹ​മാ​ണ്. സം​ഗീ​ത​ത്തി​ലെ ഈ ​നൂ​ത​ന പ​രീ​ക്ഷ​ണ​ത്തെ ഇ​ഷ്ട​പ്പെ​ട്ട​വ​ർ അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ഹി​ന്ദു​സ്ഥാ​നി സം​ഗീ​ത​ത്തി​ലെ അ​വാ​ന്ത് ഗാ​ർ​ഡ് പ്ര​സ്ഥാ​ന​ത്തി​ന്റെ നേ​താ​വ് എ​ന്ന് വാ​ഴ്ത്തി.

സം​ഗീ​ത​നി​രൂ​പ​ക​രി​ൽ ഒ​രു വി​ഭാ​ഗ​ത്തി​ന് അ​ഭി​പ്രാ​യ​വ്യ​ത്യാ​സ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ലും കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ തി​രി​ച്ചു​വ​ര​വ് പൊ​തു​വെ സ്വാ​ഗ​തം ചെ​യ്യ​പ്പെ​ട്ടു. പ​ക്ഷേ ഒ​രു ദു​ര​ന്ത​ത്തെ അ​തി​ജീ​വി​ച്ച അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ മ​റ്റൊ​രു ദു​ര​ന്തം കാ​ത്തു​കി​ട​പ്പു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ര​ണ്ടാ​മ​ത്തെ പ്ര​സ​വ​ത്തി​ൽ ഭാ​നു​മ​തി മ​ര​ിച്ചു. ത​ന്നെ വീ​ണ്ടും പാ​ട്ടി​ലേ​ക്കും ജീ​വി​ത​ത്തി​ലേ​ക്കും തി​രി​ച്ചുകൊ​ണ്ടു​വ​ന്ന സ​ഖി​യു​ടെ വി​യോ​ഗം അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ത​ള​ർ​ത്തി. ഈ ​സ​മ​യ​ത്താ​ണ് ശി​ഷ്യ​യാ​യ വ​സു​ന്ധ​രാ​ദേ​വി കു​മാ​റി​ന്റെ താ​ളം​തെ​റ്റി​പ്പോ​യ ജീ​വി​ത​ത്തി​ലേ​ക്ക് ര​ക്ഷ​ക​യാ​യി എ​ത്തി​യ​ത്. അ​വ​ർ ത​ന്റെ സം​ഗീ​ത​സ്വ​പ്‌​ന​ങ്ങ​ൾ മാ​റ്റി​വെ​ച്ച് ഗു​രു​വി​ന്റെ ജീ​വി​ത​ത്തി​ലേ​ക്ക് പ്ര​വേ​ശി​ച്ചു. ജീ​വി​ത​ത്തെ ഗ്ര​സി​ച്ചു​നി​ൽ​ക്കു​ന്ന ശൂ​ന്യ​ത​യെ ഒ​രു പ​രി​ധി​വ​രെ മ​റി​ക​ട​ക്കാ​ൻ വ​സു​ന്ധ​ര​യു​ടെ സാ​ന്നി​ധ്യം ക​രു​ത്തേ​കി.

പ​ണ്ഡി​റ്റ് ഓം​കാ​ർ ഠാ​ക്കൂ​റി​ന്റെ പാ​ര​മ്പ​ര്യ​മാ​യി​രു​ന്നു ആ​ലാ​പ​ന​ത്തി​ൽ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ പി​ന്തു​ട​ർ​ന്ന​ത്. ശ​ബ്ദ​ത്തി​ന്റെ ഉ​യ​ർ​ച്ച താ​ഴ്ച​ക​ൾ, വൈ​കാ​രി​ക​മാ​യ ഉ​ള്ള​ട​ക്ക​ത്തി​ലു​ള്ള ശ്ര​ദ്ധ എ​ന്നി​വ ഓം​കാ​ർ​നാ​ഥ്‌ ഠാ​ക്കൂ​റി​ന്റെ ശൈ​ലി​യെ അ​നു​സ്മ​രി​പ്പി​ച്ചു. ഖ​യാ​ൽ ആ​ലാ​പ​ന​ത്തി​ൽ കു​മാ​ർ പി​ന്തു​ട​ർ​ന്ന​ത് പ​തി​വ് രീ​തി​യാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. രാ​ഗ​ത്തി​ന്റെ പു​തു​മ​യു​ള്ള​തും സ്വ​ത​ന്ത്ര​വു​മാ​യ സാ​ധ്യ​ത​ക​ളെ അ​ന്വേ​ഷി​ച്ചു. അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ വാ​ക്കു​ക​ളി​ൽ പ​റ​ഞ്ഞാ​ൽ രാ​ഗം ന​ഗ്ന​മാ​ണ്. അ​തി​നെ ഉ​ടു​പ്പ് അ​ണി​യി​ക്ക​ൽ സം​ഗീ​ത​ജ്ഞ​ന്റെ ജോ​ലി​യാ​ണ്.

രാ​ഗ​ത്തെ വി​ക​സി​പ്പി​ക്കാ​നും അ​തി​നെ പു​തി​യ ആ​കാ​ശ​ത്തി​ലേ​ക്ക് പ​ട​ർ​ത്താ​നും അ​ദ്ദേ​ഹം ശ്ര​മി​ച്ചു. ഒ​റ്റ ശ്വാ​സ​കോ​ശ​ത്തി​ന്റെ പ​രി​മി​തി രാ​ഗ​ങ്ങ​ളെ അ​തി​ന്റെ മ​ന്ദ്ര​സ്ഥാ​യി​യി​ൽ വി​സ്ത​രി​ക്ക​ൽ പ്ര​യാ​സ​മേ​റി​യ​താ​ക്കി. അ​തു​കൊ​ണ്ട് മ​ധ്യ​സ്ഥാ​യി​യി​ലേ​ക്ക് ചു​വ​ട് മാ​റ്റി. ചെ​റു​തും ദ്രു​ത​വു​മാ​യ താ​നു​ക​ൾ പാ​ടു​ന്ന​തി​ൽ മി​ക​ച്ചു​നി​ന്നു. മ​ധ്യ​ല​യ ഖ​യാ​ലു​ക​ളു​ടെ രാ​ജാ​വ് എ​ന്ന് വി​ശേ​ഷി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ ശ്രീ, ​ക​ല്യാ​ണി, പൂ​രി​യ ധ​ന​ശ്രീ, ഗൗ​രി ബ​സ​ന്ത്, സൊ​ഹി​നി തു​ട​ങ്ങി​യ രാ​ഗ​ങ്ങ​ൾ ഉ​ജ്ജ​ല​മാ​യി അ​വ​ത​രി​പ്പി​ച്ചു.

കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ ഭ​ജ​നു​ക​ൾ അ​നാ​ദൃ​ശ​മാ​ണ്. ക​ബീ​ർ, സൂ​ർ​ദാ​സ്, മീ​രാ​ഭാ​യി, തു​ക്കാ​റാം എ​ന്നി​വ​രു​ടെ ഭ​ജ​നു​ക​ൾ ആ​സ്വ​ദി​ച്ചു പ​ഠി​ച്ചശേ​ഷ​മാ​ണ് പാ​ടി​യി​രു​ന്ന​ത്. അ​വ​യി​ലെ ത​ത്ത്വ​ചി​ന്ത​യും കാ​ൽ​പ​നി​ക​ത​യും സ്വാം​ശീ​ക​രി​ച്ചി​രു​ന്നു. അ​തു​കൊ​ണ്ട് അ​വ​ക്ക് യോ​ജി​ച്ച ഭാ​വ​വും താ​ള​വും ഉ​പ​യോ​ഗി​ക്കാ​ൻ സാ​ധി​ച്ചു. ഭ​ക്തി​യേ​ക്കാ​ൾ അ​വ​യി​ലെ ത​ത്ത്വ​ചി​ന്ത​യാ​ണ് അ​ദ്ദേ​ഹം പ്ര​തി​ഫ​ലി​പ്പി​ക്കാ​ൻ ശ്ര​മി​ച്ച​തെ​ന്ന് തോ​ന്നു​ന്നു. അ​തി​ലൂ​ടെ​യു​ള്ള സ​ഞ്ചാ​രം ഉ​ള​വാ​ക്കു​ന്ന സൗ​ന്ദ​ര്യാ​നു​ഭൂ​തി ശ്രോ​താ​വി​ന് ആ​ന​ന്ദം ന​ൽ​കു​ന്നു. ‘‘സു​ൻ താ ​ഹെ ഗു​രു ഗ്യാ​നി’’ എ​ന്ന ക​ബീ​ർ വാ​ണി കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ ആ​ദ്യ​മാ​യി കേ​ട്ട​ത് യാ​ച​ക​നാ​യി വ​ന്ന ഒ​രു നാ​ടോ​ടി ഗാ​യ​ക​ന്റെ ചു​ണ്ടി​ൽ​നി​ന്നാ​ണ്. മാ​ൾ​വ​യി​ൽ ഇ​ത്ത​രം നാ​ടോ​ടി ഗാ​യ​ക​രു​ടെ പാ​ട്ടു​ക​ൾ സ്ഥി​ര​മാ​യി കേ​ട്ട​തു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കാം മ​ര​ത്ത​ണ​ലി​ൽ ഇ​രു​ന്നു പാ​ടു​ന്ന ഒ​രു നാ​ടോ​ടി ഗാ​യ​ക​നാ​യാ​ൽ മ​തി​യെ​ന്ന് ഒ​ര​ഭി​മു​ഖ​ത്തി​ൽ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ പ​റ​ഞ്ഞ​ത്.

ക​ബീ​റി​ന്റെ ത​ന്നെ ‘‘അ​വ​ധൂ​താ ഗ​ഗ​ന് ഘ​ട്ടാ ഗ​ഹ​രാ​യേ​രേ’’, ‘‘ഉ​ഡ് ജാ​യെ​ഗാ ഹ​ൻ​സ്‌ അ​കേ​ലാ’’, ‘‘ഘ​ട്ട് ഘ​ട്ട് മേം ​പ​ഞ്ചി ബോ​ൽ​ത്താ’’, വ​സു​ന്ധ​ര കൊം​ക​ലി​യു​ടെ ഒ​പ്പം പാ​ടി​യ ‘‘യു​ഗേ​ന യു​ഗേ​ന ഹം ​യോ​ഗി’’ എ​ന്നി​വ​യെ​ല്ലാം ശ്രോ​താ​വി​നെ ആ​ലാ​പ​ന​ത്തി​ന്റെ വേ​റി​ട്ട സൗ​ന്ദ​ര്യം അ​നു​ഭ​വി​പ്പി​ക്കു​ന്നു. ഭ​ജ​ൻ പാ​ടു​ന്ന​തി​ൽ അ​ദ്ദേ​ഹം ഒ​രു ട്രെ​ൻ​ഡ്സെ​റ്റ​ർ ത​ന്നെ ആ​യി​രു​ന്നു. കി​ശോ​രി അ​മോ​ങ്ക​ർ, മാ​ലി​നി ര​ജു​ൽ​ക്ക​ർ, വീ​ണ സ​ഹ​സ്ര ബു​ധെ എ​ന്നി​വ​ർ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ ഭ​ജ​ൻ ആ​ലാ​പ​ന​ശൈ​ലി​യി​ൽ ആ​കൃ​ഷ്ട​രാ​യ​വ​രാ​ണ്.

പ​രീ​ക്ഷ​ണ​ത​ൽ​പ​ര​ത കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ സം​ഗീ​ത​ത്തി​ന്റെ മു​ഖ​മു​ദ്ര​യാ​ണെ​ന്ന് പ​റ​യാം. അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ അ​ഭി​പ്രാ​യ​ത്തി​ൽ ന​മ്മു​ടെ സം​ഗീ​തം കെ​ട്ടി​നി​ൽ​ക്കു​ന്ന ജ​ലാ​ശ​യ​മാ​കു​ന്ന​ത് പ​രീ​ക്ഷ​ണ​ങ്ങ​ളു​ടെ അ​ഭാ​വം​കൊ​ണ്ടാ​ണ്. വെ​റും ഉ​പ​രി​പ്ല​വ​മാ​യ പ​രീ​ക്ഷ​ണ​മ​ല്ല. ധി​ഷ​ണ​യെ സ​ർ​ഗാ​ത്മ​ക​ത​യി​ലേ​ക്ക് ക​ട​ത്തി​വി​ട്ടാ​ണ് അ​ത് സാ​ധ്യ​മാ​ക്കേ​ണ്ട​ത് എ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ പ​ക്ഷം. സാ​ധാ​ര​ണ​യാ​യി ഒ​രു ഗാ​യ​ക​ന്റെ രാ​ഗാ​ലാ​പ​നം പ​ല​പ്പോ​ഴും ഒ​രേ രീ​തി​യി​ലാ​യി​രി​ക്കും. എ​ന്നാ​ൽ, കു​മാ​ർ ഒ​രേ രാ​ഗംത​ന്നെ ഓ​രോ ത​വ​ണ അ​വ​ത​രി​പ്പി​ക്കു​മ്പോ​ഴും വ്യ​ത്യ​സ്ത​മാ​ണ്. വേ​റി​ട്ട ശ്ര​മ​ങ്ങ​ളെ ഇ​ഷ്ട​പ്പെ​ടു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടാ​വാം ക​ർ​ണാ​ട്ടി​ക് സം​ഗീ​ത​ത്തി​ലെ വി​മ​ത​സ്വ​ര​മാ​യ എം.​ഡി. രാ​മ​നാ​ഥ​ന്റെ ക​ച്ചേ​രി കേ​ൾ​ക്കാ​ൻ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ ക​ലാ​ക്ഷേ​ത്ര​യി​ൽ പോ​യ​ത്. എം.​ഡി.​ആ​റി​ന്റെ കാ​ലി​ൽ ന​മ​സ്ക​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു അ​ന്ന് ആ ​പാ​ട്ടു​കാ​ര​നോ​ടു​ള്ള ആ​ദ​ര​വ് പ്ര​ക​ടി​പ്പി​ച്ച​ത്.

ഒ​രു സം​ഗീ​ത​കാ​ര​ന്റെ ഏ​റ്റ​വും വ​ലി​യ സ​മ്പ​ത്ത് ശി​ഷ്യ​ഗ​ണ​ങ്ങ​ളാ​ണ്. അ​വ​രാ​ണ് ഗു​രു​വി​ന്റെ പൈ​തൃ​ക​ത്തെ മു​ന്നോ​ട്ടു ച​ലി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​ത്. കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ ശൈ​ലി​യു​ടെ പ്ര​ത്യേ​ക​ത​കൊ​ണ്ടാ​വാം അ​തി​നെ പ​ക​ർ​ത്തി​വെ​ക്കാ​ൻ പ്ര​ശ​സ്‌​ത​രാ​യ ശി​ഷ്യ​രൊ​ന്നും ഇ​ല്ലാ​തെ പോ​യ​ത്. ഭാ​ര്യ വ​സു​ന്ധ​ര കൊം​ക​ലി​ക്കും മ​ക​ൾ ക​ലാ​പി​നി കൊം​ക​ലി​ക്കും അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ പി​ന്തു​ട​ർ​ച്ച അ​വ​കാ​ശ​പ്പെ​ടാ​ൻ ക​ഴി​യി​ല്ല. എ​ന്നാ​ൽ, ആ​ദ്യ ഭാ​ര്യ​യി​ലെ മ​ക​ൻ മു​കു​ൽ ശി​വ​പു​ത്ര കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ പാ​ര​മ്പ​ര്യ​ത്തെ മു​ന്നോ​ട്ടു ന​ട​ത്താ​ൻ പ്രാ​പ്ത​നാ​ണ്. ഭാ​ര്യ​യു​ടെ മ​ര​ണ​വും വ്യ​ക്തി​ജീ​വി​ത​ത്തി​ലെ ചി​ല പ്ര​യാ​സ​ങ്ങ​ളും മു​കു​ലി​ന്റെ ജീ​വി​ത​ത്തി​ന്റെ മു​ന്നോ​ട്ടു​ള്ള പ്ര​യാ​ണ​ത്തി​ൽ പ്ര​ശ്‍ന​ങ്ങ​ൾ സൃ​ഷ്‌​ടി​ച്ചി​രു​ന്നു. കൂ​ടാ​തെ മ​ഹാ​ഗാ​യ​ക​നാ​യ അ​ച്ഛ​ന്റെ മ​ക​ൻ എ​ന്ന പ​ദ​വി അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന് ഒ​രു ഭാ​ര​മാ​യി തോ​ന്നി​യി​രി​ക്കാം.

അ​മി​ത മ​ദ്യ​പാ​ന​വും അ​ല​ച്ചി​ലും ദി​ന​ച​ര്യ​യാ​ക്കി മാ​റ്റി​യ മു​കു​ലി​നെ സു​ഹൃ​ത്തു​ക്ക​ൾ മ​ദ്യാ​സ​ക്തി വി​മു​ക്തി കേ​ന്ദ്ര​ത്തി​ൽ പ്ര​വേ​ശി​പ്പി​ച്ചു. അ​വി​ടെനി​ന്ന് ര​ക്ഷ​പ്പെ​ട്ട് യാ​ച​ക​നാ​യി അ​ല​യു​ന്ന​ത് ക​ണ്ട​പ്പോ​ൾ ചി​ല​ർ തി​രി​ച്ച​റി​ഞ്ഞു വീ​ണ്ടും ചി​കി​ത്സാകേ​ന്ദ്ര​ത്തി​ൽ എ​ത്തി​ച്ചു. ജീ​വി​ത​വി​ര​ക്തി​യു​ടെ ക​ട​ൽ ഏ​റ​ക്കു​റെ നീ​ന്തി​ക്ക​യ​റി​യ​പ്പോ​ൾ അ​ദ്ദേ​ഹം പൊ​തു​വേ​ദി​ക​ളി​ൽ വീ​ണ്ടും സ​ജീ​വ​മാ​യി. കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ പാ​ടി അ​ന​ശ്വ​ര​മാ​ക്കി​യ ‘‘ജ​മു​ന കി​നാ​രെ മെ​രെ ഗാ​വ്’’ മു​കു​ൽ ശി​വ​പു​ത്ര പാ​ടു​ന്ന​ത് ആ​വേ​ശ​ത്തോ​ടെ​യാ​ണ് യൂ​ട്യൂ​ബി​ൽ സം​ഗീ​ത​പ്രേ​മി​ക​ൾ സ്വീ​ക​രി​ച്ച​ത്. ശു​ഭ മു​ദ്ഗ​ൽ, മ​ധു​പ് മു​ദ്ഗ​ൽ, സ​ത്യ​ശീ​ൽ ദേ​ശ് പാ​ണ്ഡെ, വി​ജ​യ് സ​ർ​ദേ​ശ് മു​ഖ് എ​ന്നീ ശി​ഷ്യ​രി​ലൂ​ടെ​യാ​ണ് കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ സം​ഗീ​ത​പാ​ര​മ്പ​ര്യം ഇ​പ്പോ​ൾ മു​ന്നോ​ട്ടുപോ​കു​ന്ന​ത്. മു​കു​ൾ ശി​വ​പു​ത്ര​യു​ടെ മ​ക​ൻ ഭു​വ​നേ​ഷ് കൊം​ക​ലി​യും പു​തി​യ ത​ല​മു​റ​യി​ൽ ഏ​റെ പ്ര​തീ​ക്ഷ​ക​ൾ ന​ൽ​കു​ന്നു.

അ​റു​പ​ത്തെ​ട്ടാം വ​യ​സ്സി​ലാ​ണ് കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ വി​ട​വാ​ങ്ങി​യ​ത്. 1992 ജ​നു​വ​രി 12ന്. ​അ​ധി​കം പ​രീ​ക്ഷ​ണ​ങ്ങ​ൾ​ക്ക് വി​ധേ​യ​മാ​കാ​ത്ത ഹി​ന്ദു​സ്ഥാ​നി സം​ഗീ​ത​ത്തി​ൽ പാ​ര​മ്പ​ര്യ​ത്തെ പു​ന​ർ​നി​ർ​മി​ച്ച ഈ ​ഗാ​യ​ക​ൻ അ​വ​ശേ​ഷി​പ്പി​ച്ചു പോ​യ ഇ​ട​ങ്ങ​ൾ ഏ​റ്റെ​ടു​ക്കാ​ൻ ആ​രും മു​ന്നോ​ട്ടുവ​ന്നി​ട്ടി​ല്ല. 1970ക​ളി​ൽ ക​ബീ​ർ വാ​ണി​ക​ളെ ഹി​ന്ദു​സ്ഥാ​നി സം​ഗീ​ത​ത്തി​ൽ ആ​ദ്യ​മാ​യി അ​വ​ത​രി​പ്പി​ച്ച​ത് കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യാ​യി​രു​ന്നു. അ​വ ഈ​യൊ​രു കാ​ല​ത്ത് കേ​ൾ​ക്കു​മ്പോ​ൾ അ​തി​ന്റെ പ്ര​സ​ക്തി വ​ള​രെ വ​ലു​താ​ണെ​ന്ന് മ​ന​സ്സി​ലാ​ക്കാം. സ​മ​കാ​ലി​ക ഇ​ന്ത്യ​യി​ൽ വ​ർ​ഗീ​യ​ത​ക്കെ​തി​രെ ക​ബീ​ർ ക​വി​ത​ക​ൾ ഉ​പ​യോ​ഗി​ക്കാ​ൻ ഗാ​യി​ക​യും ഡോ​ക്യു​മെ​ന്റ​റി സം​വി​ധാ​യി​ക​യു​മാ​യ ശ​ബ്‌​നം വി​ർ​മാ​നി​ക്ക് പ്ര​ചോ​ദ​ന​മാ​യ​തും കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​യു​ടെ ക​ബീ​ർ പാ​ട്ടു​ക​ളാ​ണ്.

Koi sunta hai-Journey with Kumar and Kabir എ​ന്ന ഡോ​ക്യു​മെ​ന്റ​റി​യി​ൽ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ പാ​ടി അ​ന​ശ്വ​ര​മാ​ക്കി​യ ക​ബീ​ർ വാ​ണി​ക​ളി​ലൂ​ടെ സ​ഞ്ച​രി​ക്കു​ന്നു​ണ്ട് സം​വി​ധാ​യി​ക. ക​ബീ​റി​നെ കു​റി​ച്ചുത​ന്നെ അ​വ​ർ സം​വി​ധാ​നം​ചെ​യ്ത ഹ​ദ് അ​ൻ​ഹ​ദ് എ​ന്ന മ​റ്റൊ​രു ഡോ​ക്യു​മെ​ന്റ​റി​യി​ൽ നാ​ടോ​ടി​സം​ഗീ​ത​ത്തി​ലൂ​ടെ പ്ര​ചാ​ര​ത്തി​ലു​ള്ള രാ​മ​നെ​യും ഇ​ന്ത്യ​യി​ൽ രാ​ഷ്ട്രീ​യ ആ​യു​ധ​മാ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട രാ​മ​നെ​യും അ​ന്വേ​ഷി​ച്ചു പോ​കു​ന്നു. മാ​ൾ​വ​യി​ലെ നാ​ടോ​ടി ഗാ​യ​ക​രു​ടെ ചു​ണ്ടി​ലു​ള്ള ക​ബീ​ർ വാ​ണി​ക​ൾ നേ​ര​ത്തേ ത​ന്നെ കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ പ​ക​ർ​ത്തി​യി​ട്ടു​ണ്ട്. അ​തി​ന്റെ തു​ട​ർ​ച്ച​യാ​യി​രു​ന്നു ശ​ബ്‌​നം വി​ർ​മാ​നി​യും ചെ​യ്തി​രു​ന്ന​ത്.

കു​മാ​ർ ഗ​ന്ധ​ർ​വ​ക്കു നേ​രെ വ​ന്നി​ട്ടു​ള്ള വി​മ​ർ​ശ​ന​ങ്ങ​ൾ​ക്ക് സു​ഹൃ​ത്തും സ​രോ​ദ് വാ​ദ​ക​നു​മാ​യ ഉ​സ്താ​ദ് അം​ജ​ദ് അ​ലി​ഖാ​ൻ മ​റു​പ​ടി പ​റ​ഞ്ഞി​ട്ടു​ണ്ട്. മാ​സ്റ്റ​ർ ഓ​ൺ മാ​സ്‌​റ്റേ​ഴ്‌​സ് എ​ന്ന പു​സ്ത​ക​ത്തി​ൽ അം​ജ​ദ് അ​ലി​ഖാ​ൻ എ​ഴു​തി: ‘‘എ​ന്റെ അ​ഭി​പ്രാ​യ​ത്തി​ൽ പാ​ര​മ്പ​ര്യ​ത്തെ ഏ​റെ ആ​ദ​രി​ച്ച വ്യ​ക്തി​യാ​ണ് അ​ദ്ദേ​ഹം. പാ​ര​മ്പ​ര്യ​ത്തെ പി​ന്തു​ട​രു​ക എ​ന്ന് പ​റ​ഞ്ഞാ​ൽ ഗു​രു​മു​ഖ​ത്തു​നി​ന്ന് കി​ട്ടി​യ​ത് ഒ​രു മാ​റ്റ​വും വ​രു​ത്താ​തെ മു​ന്നോ​ട്ടുകൊ​ണ്ടു​പോ​വു​ക എ​ന്ന​ത​ല്ല. കു​മാ​ർ​ജി വി​ശ്വ​സി​ച്ചി​രു​ന്ന​ത് പാ​ര​മ്പ​ര്യം എ​ന്നാ​ൽ ഒ​ഴു​കി​ക്കൊ​ണ്ടി​രി​ക്കു​ന്ന ഒ​രു ന​ദി​യാ​ണെ​ന്നും അ​തി​ൽ ര​ണ്ടുത​വ​ണ ഇ​റ​ങ്ങി​യാ​ലും വെ​ള്ളം മാ​റി​ക്കൊ​ണ്ടി​രി​ക്കും എ​ന്നു​മാ​ണ്. അ​ദ്ദേ​ഹം ഘ​രാ​ന​ക്ക് എ​തി​രാ​യി​രു​ന്നു എ​ന്ന ധാ​ര​ണ​യും ശ​രി​യ​ല്ല. നേ​രെ​മ​റി​ച്ച് അ​ദ്ദേ​ഹം പ​ല ഘ​രാ​ന​ക​ളു​ടെ​യും ആ​രാ​ധ​ക​നാ​യി​രു​ന്നു. ഘ​രാ​ന​ക​ളു​ടെ ത​നി പ​ക​ർ​പ്പ് സ്വീ​ക​രി​ക്കു​ന്ന​തും ഒ​രു ഘ​രാ​ന മ​റ്റൊ​ന്നി​ന്റെ മേ​ൽ ആ​ധി​പ​ത്യം കാ​ണി​ക്കു​ന്ന പ്ര​വ​ണ​ത​യോ​ടു​മാ​ണ് അ​ദ്ദേ​ഹം എ​തി​ർ​പ്പ് പ്ര​ക​ടി​പ്പി​ച്ച​ത്.’’